Botanitopya

Kuzey Amerika flora ve faunasını resimleyen ilk doğa bilimci Mark Catesby’nin hayatını ve eserlerini mercek altına alıyoruz.

İnsanlık tarihine eşlik eden en önemli ağaçlardan biri… Kavak ağaçlarını da içine alan söğütgiller (Salicaceae) ailesine ait söğüt ağacının bilimsel cins adı Salix. 

Göz alıcı çiçekleriyle büyüleyici ama bir türü var ki- birlikte yaşadığı bitki topluluklarına soluk aldırmayan hırçın bir istilacı… Ormangülleri bunlar; bilimsel cins adları Rhododendron. Çok fazla türü var o yüzden taksonomi konusunda botanikçilerin işini hayli zorlaştıran bir bitki… Henüz keşfedilmemiş olanları da olduğunu düşünürsek, bitki dünyasının belki de en kalabalık cinsi…

Geçen hafta Cizvit papazların Çin’den Avrupa topraklarına taşıdığı bitkilerden bahsetmiştim; bugün yine Çin’de dolaşmaya devam edip onların çiçek kültürüne derinliğine bakıp daha sonra en çok öne çıkan “dört beyefendi çiçek”, bambu, orkide, erik çiçeği ve krizantemden konuşalım…

Cizvit misyonerlerin, “çiçekli ülke” Çin’den toplayıp Avrupa bahçelerine taşıdığı bitkilerden konuşacağız. Ve tabii o bitkilerin resimlendiği kitaplardan da…  Binlerce yıl boyunca Batılılara karşı “gizemini koruyan” bu geniş toprakların, Afyon savaşlarının kaybetmesinden sonra, müttefiklere vermek zorunda kaldığı imtiyazlarla yarı sömürgeye dönüştüğü bir dönemi kapsıyor bu hikâye.

Emily Dickinson’un çocukluk yıllarında beri oluşturduğu herbaryumu, bilim ve şiirin buluştuğu nadir eserlerden biri sayılıyor. Botanikle erken yaşta tanışmış; yaşamı boyunca bahçecilik -bahçıvanlık bilgisini geliştirmekle uğraşmış ve bu, ömür boyu süren ve şiirle iç içe geçen bir bağlılığa dönüşmüş.

Asil Romalı kadınların ya da Budist rahiplerin safran rengi giysileri, İmparator Neron’un karşılama töreninde sokaklarına safran çiçekleri serpilmiş olması; farklı zamanlarda ve kültürlerde seçkinlerle birlikte anılması, insanlık tarihi boyunca hep el üstünde tutulan bir bitki olduğunu bize anlatıyor.

17. yüzyılın sonlarına, 18. yüzyıla doğru uzanıp, Fransız hekim ve botanikçi Joseph Piton de Tournefort’un seyahatnamesinde Türkiye florasına, botanik tarihine dair neler var, ona bakacağız.

“Tecrübemden şunu idrak ettim: Kendimi en ayrıntılı botanik çalışmalarına adadım ve inanıyorum ki uç hususu başararak amacıma ulaştım: Doğruluk, kompozisyon ve renk… Sadece bu üç niteliğin birleşimi sizi botanik illüstrasyonunda mükemmelliğe götürür.”

Gelincik ve haşhaşın, biraz da hüzünlü hikayeleri, bir bitkinin “şifa ve zarar dengesi” üzerine de düşündürüyor. Acılarımızı ve ağrılarımızı dindiren bu şifalı bitkiler; yanlış insanların ellerinde dünyanın en “ölümcül” dertlerinden birine dönüşmüş durumda.  

Dünyayı değiştirmiş; daha doğrusu neyi nasıl yediğimizi kökünden değiştirmiş ve yıllarca sebze muamelesi görmüş bir meyveyi anlatacağım size… Tahmin etmişsinizdir elbette; domatesten konuşacağız...

Milanolu Manyerist sanatçı Giuseppe Arcimboldo’nun -16. yüzyılın bitkiler ve hayvanlar dünyasına dair çokça fikir veren- alegorik eserleri üzerine konuşuyoruz. Gerçeğe yakın çizilmiş sebze ve meyvelerle, yerel bitki ve hayvanların bileşimiyle yarattığı, illüzyon yaratan portreleri; tepetaklak edildiğinde bir simya gibi yine insan karakterlerine dönüşen tersyüz resimleriyle tanıyoruz onu.

Mis kokulu bir çiçeğin hikayesini var bu programda… Bizim topraklarımıza ait bu çiçek, Bir zamanlar lalenin gölgesinde kalsa da bugün bahçelerin en “popüler” çiçekleri arasında…

18. yüzyılda yaşamış, İsveçli hekim, botanikçi ve zoolog Carolus Linneaus’tan konuşacağız. Bugün hâlâ kullandığımız, binominal adlandırma sisteminin yaratıcısı olan Linneaus, canlılara cins ve tür adlarını vererek sınıflandıran ilk bilim insanı.

Tropikal ormanlardan hem büyüleyici hem tuhaf mı tuhaf, hatta irkiltici bir bitkiyi anlatıyoruz: Nepenthes, yani suibriği… Göze çarpan, canlı kırmızı renkte, kocaman açılmış dev ağzı ve sıkı sıkıya sarılan sülükdalları olan suibriğini görüp de irkilmemek pek mümkün değil doğrusu.

İstanbul manzaralarında, Endülüs bahçelerinde göğe dimdik yükselen güzelim bir ağaçtan; servi ağacından konuşuyoruz.  

Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde anlattığı, Anadolu'dan Balkanlara, İran'dan Kafkasya'ya, geniş bir coğrafyada gittiği yollar boyunca gözlemlerine dayanarak anlattığı, tarif ettiği bitkilerden söz ediyoruz...

Nar ağacından ve meyvesi, bu programın konusu. Narın, her kültürde, yeri var; insanlık tarihi boyunca anlatılarda, inanışlarda ve mitolojik öykülerde yüklendiği anlamlar da çok zengin, çok bereketli… 

Bikem Ekberzade ile "doğayı tüketmeden doğayla var olan" Kuzey Amerika yerlilerinin "vizyonlarını keskinleştiren" kutsal çubuğu; kötülükleri uzaklaştırma, hem ruhsal hem bedensel olarak iyileşme adına seremonilerinde kullandıkları bitkileri konuşuyoruz..

Değerli doğa bilimci ve botanikçi Tuna Ekim, bu programda Mutlu Kart Gür ile birlikte yayına hazırladıkları Alıç Ağacının Gölgesinde Anadolu Bozkırları kitabını anlatıyor. Bozkırlar üzerine yazılmış en kapsamlı yayın olan kitap, bitki sosyolojisi kurucusu Hikmet Birand'a bir saygı duruşu niteliğinde.