Yapay zeka, doğruluk, iklim krizi, konut krizi ya da enflasyon? Açık Dergi'de Ceyhan Usanmaz ile İlksen Mavituna, 2023 yılının kelimelerine, ruh hallerine bakıyor.
İlksen Mavituna: Her Cuma akşamı olduğu gibi bu akşam da Ceyhan Usanmaz sizlerle buluşacak şimdi, bu sefer ben de ona eşlik edeceğim. Bir yılbaşı özel yayını yapacağız kendisiyle. Merhaba hoş geldin yayına Ceyhan.
Ceyhan Usanmaz: Merhaba, sen de Kitap Köşesi’ne hoş geldin İlksen.
İ.M.: Seninle yılın kelimelerini konuşalım istedik. Yıllardır aslında Bu Köşe Kitap Köşesi’nde senin notlarınla takip ettiğimiz bir konu bu. Güzel tartışmalar gördük yıllar içinde ama bu sefer biraz daha ayrıntılı bakacağız. Kimi sözlüklerde, kimi dil kurumlarında konuşulanlar üzerinden birçok farklı başlık ortaya çıkacak.
C:U.: Evet, yıllardır yılın kelimeleri seçimlerini Kitap Köşesi’nde de hep konuşuyorduk. Bunun öncülüğünü benim bildiğim kadarıyla Oxford Sözlük yapıyordu. Genelde Oxford Sözlük’ün yılın kelimesini yayınladığı haberini paylaşıyorduk. Belki de sonra algıda seçicilik haline geldi, bilmiyorum. Aslında ‘’yılın kelimesi’’ tüm yılı değerlendirme niteliği taşıyan kelime. Colins Sözlük’ün de aralık ortası gibi ‘’yılın kelimesini seçtik’’ duyurusunu gördüm, demek ki bu sadece Oxford Sözlük’e özgü değil. Sonra biraz daha araştırdım ve sonra sizinle de paslaştık ve gerçekten de bu yıl birçok sözlüğün ve hatta kurumun yılın kelimesini seçtiğini gördük. Dolayısıyla belki buradan bir yılı değerlendirme şansımız olabilir diye düşündük.
İ.M: Türkçe’de böyle bir açık var zaten, hiçbir Türkçe sözlük henüz buna kalkışmıyor gördüğüm kadarıyla. Biz bu açığı kapatmaya niyetleniyoruz sanırım şu dakikalarda.
C.U.: Evet, yani yurtdışında gündem olan şeylerde hemen aklımıza Türkiye’de durum nedir sorusu akla geliyor. Biz Oxford’la başlayalım çünkü başta da söylediğim gibi ben hep oradan takip ediyordum önceki yıllarda. Oxford bu sene “rizz” diye bir kelimenin seçildiğini söyledi. Bu seçim de aslında şöyle yapılıyor: kimi uzmanlar o yıl kullanıldığını düşündükleri birkaç kelimeyi belirliyorlar ve bu belirlenen kelimeleri oylamaya sunuyorlar. Birinci kelime de bir halk oylamasıyla belirleniyor. Bu yıl belirlenen kelime “rizz”karizma kelimesinden gelen kısaltmaymış. Özellikle Twitch, TikTok gibi sosyal mecralarda çok sık kullanılıyormuş. Hatta 2022 ve 2020’de de kullanılıyor. Bu sene önce çıkmasının sebebi ise Tom Holland’ın bir röportajda bu kelimeyi kullanması. Röportajda bir konuda alçak gönüllülük yapıp ‘’benim öyle bir rizz’im yok’’ demiş. Bu konun ardından da Oxford sözlük yılın kelimesi olarak da seçmiş.
İ:M: Ben burada şunu da düşündüm, Oxford sözlüğü oldukça yeni bir kelime seçti. Bir yandan biz genellikle yılın kelimelerinden yılı özetleyen, yılını tartışmalarına işaret eden kimi terimleri bekliyoruz. Burada pek de öyle değil. Acaba yeni jenerasyon dijital araçlarla olan bağlantısı nedeniyle halka açık oylamayı biraz fazla mı bastırdı diye düşünmeden de edemedim.
C.U.: Doğru haklısın. Aslında diğer adaylara baktığımızda mesela ‘’prompt’’ diye bir kelime de adaylardan biri. ‘’Prompt oluşturmak’’ şeklinde kullanılıyor. Bu kelime biraz brief vermek, özetlemek gibi çünkü yapay zeka platformuna belirli bir “prompt verip” onun hedefe yönelik bir sonuç çıkarmasını sağlamak açısından çok kullanılıyor. Hatta “prompt mühendisliği” gibi bir şey de varmış, gördüm.
İ.M.: “Prompt danışmanlığı” da çıkar yakında.
C.U.: Muhtemelen.
“Rizz”hakkında söylediğin de doğru ama her zaman yeni kelimeler olmuyor. Bazen eski kelimelerin yeniden gündeme gelmesiyle de yılın sözcükleri çıkabiliyor ya da yeniden tanımlandıkları hallerde oluyor ki bunu diğer sözlüklere baktığımızda da göreceğiz. Bu arada geçen yıl Oxford Sözlük ‘’goblin modunu’’ seçmiş o da yeni bir şey benim açımdan en azından. Goblin modu da toplumsal kalıp ve normları reddederek kendine, kendi fikirlerine yönelik şekilde yaşamak anlamında kullanıyormuş. 2021’de ‘’vax’ [aşı]’ seçilmiş, ki bu beklenen bir şey. 2020’de Oxford sözlük bir sözcük seçmedi ve dedi ki ‘’bu yılı tek bir sözcükle tanımlamak imkansız’’. Korona döneminde bir sözcük ortaya atmamış. 2019’da iklim krizini seçmiş. ‘’Post-truth’’, 2016’da çıkmış ve çok kullandığımız sonrasında kitaplara da konu oldu. Çokça tartışıldı, hala da tartışılıyor. 2015’te ‘’emoji’’ seçilmiş, o sene bir kelimeyi değil gülen emojiyi seçmiş. Buradan aslında bir tarih de ortaya çıkıyor; mesela 2013’te yılın kelimesi “selfie” imiş, yani “selfie” hayatımıza gireli on sene olmuş.
C.U.: 2005’e döndüğümüzde de mesela Oxford’un Birleşik Krallık kısmında ‘’sudoku’’ yılın, Amerikan kısmında da ‘’podcast’’ yılın kelimesi seçilmiş.
İ.M: Dilersen şimdi Collins’e ve ardından da Cambridge’e geçelim. Bunlarda hep yapay zekaya işaretler var.
C.U.: Collins sözlüğü yılın kelimesi olarak ‘’artificial-intelligence’’ [yapay zeka] seçmiş. Bu kelimenin kullanımının dört kat arttığını söylüyorlar, ki bu da beklenen bir şey. Microsoft'un başkanı ‘’2024 bambaşka olacak, öngörülenden daha da hızlı ilerliyor’’ dedi.
Nitekim evet bir anda yapay zeka hayatımıza girdi ve her şeyi değiştirdi. Türkiye’de de yapay zeka kullanarak ödevler yapılmaya, çeşitli makaleler yazılmaya başlandı. Dolayısıyla Collins’in ‘’artifical-intellegence’’ yılın kelimesi seçmesi bana [rizz’e göre] biraz daha yakın ve kabul edilebilir gibi geldi. Collins’ın yılın sözcük adaylarından bir diğeri de ‘’nepobaby’’. Tabi bu da sosyal medya üzerinden açıklanabilir bir kelime. Bu kelime de anne-babası ünlü ya da akrabası birinin bu sayede ünlenmesi anlamında açıklanıyor.
İ.M.: Evet nepotizmle aynı kökten.
C.U.: Evet, ama yapay zeka tabii ki ön plana çıkmış buradaki adaylıklarla da.
İ.M.: Evet, yapay zekanın şimdi Cambridge'de de yansımasını göreceğiz. Hatta Merriam Webster da o sularda gezmiş ama oraya geçmeden yapay zeka teriminin kendisini konuşuyorken, yayıncılık dünyasında da yıl içinde yankıları olduğunu dilersen hatırlatalım, ne dersin?
C.U.: Bu yıl yayıncılık dünyasında bir sürü tartışma oldu bunlardan birisi de bazı kitaplarda yapay zeka destekli çeviri programının kullanılmasıydı. Tabii bu tartışma bir noktada kitlendi gibi görünüyor. Bir tarafta bunun hiç olmayacağını söyleyenler var, çevirinin insani bir şey olduğunu ve makinenin bu çeviriyi yaparken duyguları yansıtmada insan kadar başarılı olmayacağını düşünüyorlar. Bir tarafta da madem bunu yaptınız ama bu kitabı yapay zekanın çevirdiğini söylemeden yaptınız diye bir tartışma vardı.
İ.M.: Etik…
C.U.: Evet, söyleyelim. Dedalus yayınevi böyle bir şey yaptı. Kendileri de açıkladılar. Yani nitelikli içerik üretmek ve inovasyonun önünü açmak için aslında böyle bir şey yaptık dediler. Çevirmen adı olarak da tahmin edilebilir bir mahlas kullanmışlar ama bir taraf buna çok karşı çıktı. Çevirmenler Birliği de böyle bir şeyin olmayacağını dile getirdiler. Diğer taraftan bunu yaptınız ama açıklamadınız, neden söylemediniz tartışmaları sürdü. Ortaya çıktığında da savunulduğu için tartışmalar sürdü. Bence bu yılın yayıncılık anlamında yılın sözcüklerinden biri hiç kuşkusuz yapay zeka.
İ.M.: Bence önümüzdeki yılda bu tartışılmaya devam edilecek Ceyhan, ben öyle hissediyorum ve görüyorum.
C.U.: Bir süre böyle gidecek gibi. Şöyle bir detay da var, internetin ilk zamanlarında da, interneti dikkatli kullanmak gerektiği söyleniyordu, şimdi aynısı yapay zekada tartışmalarında da var. Önümüzdeki zamanlarda da bol bol hayatımızda olacak bir kelime, hiç kuşkusuz bu seneyle sınırlı kalmayacak.
İ.M.: Ben de hiç zannetmiyorum kalacağını. İlla ki kimi sözlüklerde yine çıkacak, gündem oluşturmaya devam edecek. Bilmiyorum geçen sene ChatGPT’nin yakaladığı o büyük ivme devam edecek mi? Hep birlikte görüp izleyeceğiz ama konvansiyonel düşünme yöntemlerin epey sarsıldığını söyleyebiliriz. Collins Sözlüğü de zaten 2023’ün kelimesini doğrudan yapay zeka yapmış. Bunu böyle yapmayan ama yine dediğim gibi bu sularda yüzen bir kaç mecra daha var, dilersen onlarla devam edelim.
C.U.: Evet, iki sözlük daha var. Cambridge bu sözlüklerden bir tanesi ‘’hallucinate’’ kelimesini seçmişler. Halüsinasyon ya da halüsinasyon görmek diye de çevirebiliriz. Cambridge’ın bu seçimi yapması en başta şaşırtıyor ama bu kelimeyi psikoloji açısından değil de yapay zeka üzerinden yeniden tanımlayarak kullanmışlar. Az önce de konuştuğumuz gibi yapay zekanın yanlış, yanıltıcı veya uydurma bilgiler ürettiği zaman halüsinasyon görmesine işaret ediyor.
İ.M.: Az önce yayıncılık tartışmasına ederken de de tam da bunu söylüyorduk. Yapay zekanın zaafları zayıflıklarına işaret etmeyi tercih etmiş Cambridge Sözlük.. Bu kullanımını ben de bu araştırmayı yaparken görmüş ve öğrenmiş oldum. Onu da itiraf edeyim. Yepyeni bir mana. Yapay zekanın kendi kendine hayaller dünyasında gezme olasılığını işaret ediyor.
C.U.: İnsanlaşıyor demek ki.
İ.M.: Demek ki. Daha da tehlikeli, değil mi?
C.U.: Böyle olması daha kötü. Evet ne olduğu belirsiz bir ara formda.
İ.M.: Evet, bu tartışmanın bir diğer kanadında da Mariam Webster’ı görüyoruz. Onlar da “authentic” kelimesini seçmişler.
C.U.: Evet, bildiğimiz ya da bildiğimizi düşündüğümüz bir kelime. Hakiki, gerçek, sahici, güvenilir gibi anlamları var. Elon Musk kullanmış bu sözcüğü bir röportajında. Özellikle insanların sosyal medyada daha fazla "authentic" olmaları gerektiğini söylemiş. Gerçekle sahte arasındaki çizginin giderek bulanıklaştığı bir dönemde, yapay zeka temelli teknolojiyle, "deep fake" meselesinin ortaya çıktığı bir durumda tabii ki böyle bir hakikilik ya da sahicilik kelimesinin ön plana çıkması yine çok şaşırtıcı değil, "post-truth" için söz konusu olduğu gibi
İ. M.: Muhtemelen Elon Musk abonelik parası istediği için bunu yapmıştır. Tabii, senin de dediğin gibi aslında 2016’dan bugüne gelen bu post-truth çerçevesindeki tartışma, yapay zekayla yeniden karşımızda.
"Authentic" kelimesinin Türkçedeki pek çok karşılığını da az evvel sen saydın zaten. Bu sahicilik meselesi gerçeğe dair galiba. Algımıza ilişkin halen büyük kırılmalar, krizler içerisinde olduğumuzu da gösteriyor galiba bize Ceyhan.
C.U.: Evet tabii bir de bu "metaverse" dünyası var. O dünya gerçek bir dünya mı? Herhalde önümüzdeki yıllar böyle bir tartışmayla geçecek. K24’te Mustafa Arslantunalı’nın bir yazısı vardı, evet hep yılın sözcüklerini konuşuyoruz ama aslında dönemsel bir sözcük de kullanılabilir artık. İçinde bulunduğumuz döneme, antroposen çağ dediğimiz çağa dair de bir şeyi belki ön plana çıkarmak gerekiyor. Terrible twenties... 2020’lerin aslında dördüncü yılındayız ama bu yirmilerin çok kötü olduğuna dair bir görüş şimdiden mevcut.
İ.M.: Evet, buradan istersen Alman Dil Cemiyeti'ne geçelim. Onlar yılın kelimesine "krisenmodus" demişler. Buradaki kriz vurgusu hakkında ne düşünürsün?
C.U.: Kriz-modunda yaşıyoruz anlamında herhalde kullanmışlar. İşte Ukrayna'daki durum, Filistin'deki durum. Almanya'nın kendi içinde de yaşadığı bir enerji krizi vardı bu yıl büyük ihtimalle onunla da ilgili. Fiyatlarla da ilgili bir artış söz konusuydu ama enerji konusunda bir hayli ilginç şey yaşanmıştı. Büyük ihtimalle onun da etkisiyle böyle bir kriz yaşıyoruz düşüncesinden yola çıkarak "krisenmodus" diye seçmişler ki, 1977'den beri aslında seçiliyormuş bu Almanya'da.
2016’da mesela, onlar da post-truth demişler, "'Postfaktisch". 2020’de pandemik kelimesini seçmişler o da anlaşılabilir bir şey. Ama 89’a baktım "Reisefreiheit", yani seyahat etme özgürlüğünü seçmişler, ki biliyorsun duvarın yıkıldığı dolayısıyla insanların karşıya geçtiği bir yıldı, herhalde onun etkisiyle olsa gerek. Yani bu yılın sözlerinden tabii dönemi tarihi o yılı da bir şekilde anlamak mümkün olabiliyor çoğu zaman.
İ.M.: Evet. Bir Japonya ayrıntımız var. Onlar da evet, krize biraz daha Japonca bakıyorlar, daha değişimi görüyorlar. Belki bizim kriz gördüğümüz yerde Türkiye ile Alman arasındaki bu arada bu.
C.U.: Krizi fırsata çevirmişler.
İ.M.: Evet bizden daha farklı bakıyorlar. Almanlardan da Türklerden de. 2023’ün ruh halini yansıtan kelime, Japonya'da iklim hareketleri ve yükselen fiyatlar bağlamında, değişim anlamındaki "Kaeru" kelimesi olmuş. Evet, Japonlar dediğim gibi biraz daha pozitif bakmışlar.
C.U.: Belki de olması gereken şey bu, yani sonuçta yapay zekayı durduramayacağız. İnsanlık olarak sonumuzu mu getirecek? Öyle teoriler de var biliyorsun. Dolayısıyla belki işin olumlu tarafından bakıp bize yararlı olabilecek yönlerini anlamaya çalışmalıyız. Japonların yaklaşımını bir çok şeyde olduğu gibi burada da sevdim yani.
İ.M.: Evet "kaeru" kelimesi değişim, iklim hareketleri ve yükselen fiyatlar bağlamından notuyla paylaşmış olalım. Aslında kimi temel tartışmalar ve kimi ruh hallerine değiniyoruz yılın kelimelerine bakarken, bu da çok kıymetli bence.
C.U.: Evet Türkiye açısından da düşünebilir. Türkiye'de neydi yılın kelimesi, ne ön plana çıktı? Ben Kafa Dergisi’ni gördüm mesela, onlar da sosyal medya hesaplarında “2023’ün en çok kullandığımız kelimesi neydi” gibi bir paylaşımla bu Aralık sayısını çıkardılar. Dergiyi de aldım. Baktım içerikte çok fazla bir şey yok ama kapakta yıl boyunca çokça duyduğumuz hem kelimeler hem sloganlar isimler de var. Biz Açık Radyo dinleyicilerine belki sorabiliriz bu anlamda sizce neydi? Benim dediğim gibi yayıncılık anlamında kabul ettiğim kelime yapay zekaydı. Başka tartışmaların yanında yapay zekanın yayıncılık alanına da girişinin bir anlamda ilk adımını gösteriyordu.
İ.M.: Biz de dinleyicilerimize sormuş olalım, sizin için yılın kelimesi ya da kelimelerin neydi ? Bu arada bence enflasyon kelimesi de yapay zekayla yarışır gibi geliyor Türkiye'de. Her yerde bunu konuşuyoruz.
