Hekimlerin İmparatoru: Galenos

Ben Haluk Mimaroğlu. Bu hafta ünlü hatip ve filozof Bergamalı Galenos’un yaşamından ve eserlerinden bahsedip, Türkçeye son senelerde çevrilen iki eserini tanıtacağız.

Bergamalı Galenos olarak bilinen ünlü hekimin asıl adı Klaudios Galenos’tur. M.S. 129 yılında Roma İmparatorluğu’nun hakimiyetindeki Anadolu’nun güzide yerleşimi Bergama’da doğmuş ve M.S. 216 yıllarına kadar yaşamıştır. Dönem, Roma İmparatorluğu’nun sınırlarına ulaştığı ‘Pax Romana’ diye bilinen barış dönemidir. Bu dönem aynı zamanda Roma’nın Anadolu’dan alıp Hellen Medeniyeti diye adlandırdığı medeniyeti benimsediği dönemdir.

Bergamalı Galenos, bu barış dönemin son zamanlarında Bergama’daki Asklepion sağlık merkezinde yaptığı çalışmalar sayesinde ünlendi. Dönemin beş iyi imparatorundan sonuncusu diye adlandırılan İmparator Marcus Aurelius tarafından Roma’ya davet edildi ve Galenos çalışmalarına Roma’da devam etti, burada ününe ün kattı. Antik Çağ’ın en ünlü tıp eserlerini kaleme alan Galenos, bu çağın en ünlü hekimi olarak anıldı.

Açık kaynaklarda verilen bilgilere göre, Bergamalı Galenos, varlıklı bir aileden gelmekteydi. Ailesi muhtemelen İmparator Claudius döneminde Roma vatandaşlığı almıştı. Babası mimar, matematikçi ve senato üyesiydi. İlk eğitimini babasından alan Galenos, geometri, aritmetik, mantık, felsefe ve tıp ile ilgilendi. Tıp eğitimine Pergamon yani Bergama’daki Asklepion sağlık merkezinde başlayan Galenos, tıp bilgisini ilerletmek için Smyrna, İzmir’de ünlü hekim ve düşünürlerden de ders aldı, birçok dil öğrendi. Hayvanlar üzerinde çalışmalar yapan Galenos, hayvanlardan yola çıkarak insan anatomisini çözmeye çalıştı.

Bergamalı Galenos, İskenderiye’ye, Midilli’ye gitti, felsefecilerle tanıştı, felsefe ile karışık tıp eserleri yazmaya başladı. Zamanın felsefe anlayışından yola çıkarak, Hippokrates’in geliştirdiği söylenen vücut sıvılarının dengelenmesi anlayışını benimsedi. Bu görüşe göre, insan sağlığı ve hastalığı, kan, safra, kara safra ve balgam’dan oluşan dört vücut sıvısı arasındaki dengeye bağlıydı. Hayvanlar ve yaralı gladyatörler üzerinde yaptığı araştırmalarla bu anlayışın sınırlarını aşan Galenos, Pergamon’da gladyatörlerin başhekimliğine atandı.

Bergamalı Galenos, gladyatörler ile seyircilerin vücut yapısını karşılaştırarak sürekli beden hareketlerinin sağlıklı yaşam için faydalı olduğu sonucuna vardı ve bugünkü spor hekimliğine öncülük etti. Galenos, deneysel fizyolojinin kurucusu ve Roma dünyasının ilk spor hekimi olarak ününe ün kattı.

Bergamalı Galenos’un tıbbi görüşleri ‘Galenizm’ olarak adlandırıldı, yüzyıllar boyunca tıp eğitiminin temelini oluşturdu. Tıbbın yanı sıra farmakoloji alanında da çalışan Galenos, ilaçları hastalıkların tedavisinde kullanıldı.

M.S. 161 yılında Roma’ya giden Galenos, yaşamının neredeyse tamamını Roma’da geçirdi. Burada Roma’nın ileri gelenleri ile tanıştı, halka açık dersler verdi ve bu sarayın dikkatini çekti, saray hekimliğine atandı. Ancak Galenos’un ileri tıp anlayışı, Roma’daki ilkel yöntemleri kullanan hekimleri rahatsız etti ve bu yüzden ülkesine geri döndü.

Kısa süre sonra Roma’da çıkan veba salgını sebebiyle Roma İmparatoru Marcus Aurelius tarafından Roma’ya geri çağrılan Galenos, saray doktorluğuna atandı. İmparator Marcus Aurelius ve oğlu, geleceğin imparatoru, Commodus’un ve bilahare İmparator Severus’un sağlığı ile ilgilendi. İmparatorluğun himayesinde çalışmalarına Roma’da devam etti.

Doğu seferi sırasında rahatsızlanan imparator Marcus Aurelius’u iyileştiren Galenos, ‘Romalıların İmparatoru Aurelius’tan Hekimlerin İmparatoru Galenus’a’ yazılı bir madalyon aldı. Böylece tarihe ‘Hekimlerin İmparatoru’ olarak geçti.

Bergamalı Galenos, Hipokrates diye anılan ancak kolektif çalışmaların ürünü olan zamanın tıp anlayışını, hayvanlar üzerine ve yaralı gladyatörler üzerine yaptığı deneysel çalışmalarla ilerletti - kas ve kemikleri ayrıntılı inceledi; beyne giden sinirleri ve kalp kapakçıklarını tanımladı; toplardamar ve atardamar arasındaki farkları saptadı; damarların hava değil, kan taşıdığını ortaya koydu; ses tellerine giden sinirleri tespit etti; sesin kalpten geldiği anlayışını yıktıysa da günümüzde de kullanılan ‘kalbinin sesini dinle’ sözcüğünün önüne geçemedi.

Galenos, hayvanlar üzerinde yaptığı deneylerle bugün bildiğimiz beyne giden 12 çift sinirin yedisini buldu ve bu sinirlerin görevlerini eserlerinde yayınladı. Boyun omurlarının kırılması ile omurilik yaralanmasının sonuçlarından yola çıkarak, omurilik ve beyin kökünün görevlerini tarif etti. Gladyatörleri tedavi ederken edindiği bilgiler ve hayvanlar üzerinde yaptığı anatomi ve fizyoloji çalışmalarını eserlerinde kayıt altına aldı. Cerrahinin özellikle de travma cerrahisinin babası olarak kabul edildi. Galenos, anatomi ve fizyoloji çalışmalarının yanı sıra hastalıkların tedavisi, ilaç bilimi farmakoloji ve felsefe ile ilgilenip bu alanlarla ilgili olarak da eserler yazdı, dersler verdi.

Galenos’un geliştirip uyguladığı, hastalıkları inceleyip iyileştirilme yöntemleri, modern tıbbın temelini oluşturdu. Galenos'un yazdığı düşünülen 400 eserden ancak 100 kadarı günümüze ulaştı. Bu eserlerin neredeyse 2,5 milyon kelimeden oluştuğu ve antik dönemden günümüze ulaşan tıp konulu eserlerin en az yarısını da oluşturduğu söylenmektedir. Bu tespit, antik dönemin eserlerin yazılışı ve yazarlarının adlandırılışı hakkındaki düşüncelerimizi gözden geçirmemizi gerektirmektedir.

Ne Hipokrates’e, ne de Galenos’a atfedilen eserlerin, devlet desteği olmadan, çok geniş arşiv ve birikime dayanmadan, bir kişi tarafından yayınlanabilmesi pek mümkün görünmemektedir. Umarız araştırmacılarımız bu konuda da bizleri aydınlatırlar, binlerce senedir Anadolu’da biriken yazılı yazısız bilgilerin kayda geçirilmesini Yunan - Roma mucizesi olarak yansıtılmasının önüne geçerler.

Bergamalı Galenos’un aktardığı tıp alanındaki buluşlar ve eserler, yüzyıllarca Batı’dan ve Doğu’ya, Hristiyanlık’tan ve İslam’a kadar bütün dünyada skolastik tıp eğitiminin temel eseri olarak kullanılmaya devam etti. Kendisinin eserleri Latinceye ve Arapçaya çevrilerek pek çok ünlü Hristiyan ve İslam bilginine ilham verdi.

İnsan kadavraları üzerinde çalışmalara izin verilince, Galenos’un hayvan anatomisinden uyarladığı insan anatomisindeki yanlışlıklar ortaya çıkmaya başladı. İnsan üzerindeki tıbbi araştırmalar geliştikçe, Galenos tarzı skolastik tıp eğitiminin yerini, insan odaklı modern tıp eğitimi aldı ve zamanla da Galenos’un adı ve eserleri unutuldu.

Modası geçmiş olsa da, adını verdiği eserler kendine ait olmasa da, günümüzde tıp alanında sadece Hippokrates’in adı anılır oldu. Neyse ki ülkemizde, bilhassa Bergama’daki Galenos Caddesi, Cumhuriyet Meydanı’ndaki Galenos Heykeli, Bergama Belediyesi Spor Tesisleri’nde yapılan Galenos Cup Basketbol karşılaşmaları, hekimlerimizin her yıl Bergama’da düzenledikleri Galenos seminerleri, bölgedeki hastane, pansiyonlara verilen Galenos adları ile Bergamalı Galenos’un anısı canlı tutulmaya çalışılmaktadır.

Bergamalı Galenos’la ilgili pek çok akademik yayın da bulunmaktadır. Umarız, Anadolu’nun yetiştirdiği bu değerli bilim adamına ve yazdığı söylenen yüzlerce esere tüm kurumlarımız sahip çıkar ve Galenos, ülkemizde de hak ettiği itibara kavuşur, bir yabancı olarak değil bizlerden birisi olarak yurdumuzda ve dünyada tanıtılması sağlanır.

Galenos’un eserlerinin tanıtımına geçmeden kısa bir müzik arası verelim ve müzik ile tedavi yöntemleri ile ünlü Bergama Asklepion tedavi merkezi anısına müzik ile tedavi üstadı Dr. Rahmi Güvenç’in Tümata, Türk Müzik ve Tedavi Araştırma Grubu’ndan Büzürk Makamında bir parçaya kulak verelim.

Açık Radyo, 95.0, Kadim Anadolu Eserlerinden Seçmeler programındayız. Programımıza Bergamalı Galenos’un eserlerinin tanıtımı ile devam ediyoruz.

Galenos’a atfedilen eserler ve bu eserlerin çoğunun günümüze Arap yazarlar vasıtası ile ulaşma süreci İslam Ansiklopedisi, Galenos için ayrılan bölümde ayrıntılı olarak verilmiştir. İlhan Kutluer’in çeşitli kaynaklara dayanarak kaleme aldığı Galenos ve eserleri hakkındaki bilgilere göre, Galenos, İslam aleminde ‘Calinus’ olarak bilinmektedir. Ancak, Batı’lı kaynakların etkisi ile bu makalenin girişinde de Anadolulu, Bergamalı Galenos ‘Grek tabip ve filozof’ olarak tanıtılmaktadır.

Makalede, Galinos’un tıp alanındaki çalışmaları, Galenos’un etkilendiği Aristoteles ve Platon okulu felsefecileri, Galenos’un Antik Çağ’dan beri süre gelen akılcı - ilahi ve deneysel - gözlemsel tıp anlayışları konusundaki tutumu, akılcı-ilahi Hipokrates okuluna taraftar olmakla beraber Galenos’un deneysel - görsel tıbba da önem verdiği anlatılmaktadır.

Kökleri Sağlık Tanrısı Asklepios’a kadar uzanan Hippokrates anlayışına göre, tıp bir tanrı vergisidir ve bunda ilhamın payı büyüktür. Dolaysıyla sadece gözlem ve deneyle tıbbın bütününe ulaşmak mümkün değildir. Galenos, Hipokratik tıp ilmi ve ahlâkına sıkı sıkıya bağlı olmakla birlikte, deneylere de önem vererek zamanın Hipokratik akılcı - ilahi tıp yaklaşımını aşmaya çalışmıştır. Ona göre, tıp sürekli gözlem ve tecrübeyle geliştirilen bir bilimdi. Bu sebeple Galenos, tıp hakkındaki geleneksel bilgilerini yeni deney ve yeni bilgilerle geliştirdi. Verdiği eserleriyle İskenderiyeli tıp uzmanlarını etkiledi. İskenderiye Okulu’na mensup hekimler, Galenos’un eserlerine geniş yorumlar ekleyerek Galenci tıbbın yaygınlaşmasını sağladılar.

Latinceye pek çevrilmeyen Galenos’un çok uzun eserleri, Batı Roma’nın çöküşüyle Batı’da unutulurken, İonca konuşulan Doğu Roma’da ise incelenmeye ve kullanılmaya devam edildi. Galenos’un mevcut tüm el yazmaları, Bizanslı bilginler tarafından kopyalandı.

M.S. 750’lerden sonra, Abbasiler döneminde Araplar da ilk kez antik çağın bilimsel ve tıbbi metinleriyle ilgilenmeye başladı. Galenos'un metinlerinden bazıları, çoğunlukla Suriyeli Hristiyan bilginler tarafından Arapçaya tercüme edildi. Bazı metinler yalnızca Arapça tercümeleriyle, diğerleri ise yalnızca Arapçadan Latinceye çevirileri sayesinde günümüze ulaşmıştır.

Yahyâ en-Nahvî gibi İslam öncesi İskenderiye Okulu’na bağlı hekim ve düşünürler, Galenos’un eserleri üzerinde inceleme ve tefsir şeklinde yoğun çalışmalar yaptılar. Bu çalışmalar günümüze kadar ulaştı. M.S. 600’lerde İskenderiyeli hekimler tarafından yorumlanarak aktarılan Galenos’un eserleri, Huneyn B. İshak tarafından M.S. 800’lerde Arapçaya çevrilerek yayınlandı. İskenderiyeli Huneyn B. İshak’ın çevirdiği, Kütübü Calinus Fi't – Tıb (Galen'in Tıp Külliyatı Derlemeleri) adlı eseri günümüze kadar ulaşmıştır.

Huneyn B. İshak’ın el yazma eseri, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı tarafından 2023 yılında Erciyes Üniversitesi öğretim üyelerinden Özcan Akdağ ve Ahmed Mderaty tarafından Türkçeye çevrilerek yayınlandı. İslâm dünyasında kısaca İskederiye Külliyatı olarak bilinen Kütübü Calinus Fi't – Tıb, Batı’da da Latince olarak çevrildi ve Summaria Alexandrinorum unvanıyla tanındı.

1000 sayfalık Kütübü Calinus Fi't – Tıb’da 10 başlık altında Galenos’un eserleri ve İskenderiyeli hekimlerin yorumları yer almaktadır; Galenos’un Tıp Ekolleri Üzerine, Küçük Tıp Sanatı Üzerine, Küçük Nabız Üzerine, ‘Tabiat’ İsmi üzerine, Hippokrates’e Göre Unsurlar Üzerine, Tabiî Kuvveler Üzerine, Mizaç Üzerine, Anatomi Üzerine, Ateşlerin Sınıfları Üzerine ve Buhran Üzerine.

Bu külliyattan başka Galenos’a ait olduğu söylenen 400’den fazla eser vardır. Ancak bu eserlerden sadece 100 civarı eser, tamamen veya kısmen İonca orijinalleriyle günümüze ulaşmıştır. Bu eserlerden bir kısmının uydurma ya da şüpheli olduğu düşünülmektedir.

Galenos’a atfedilen eserlerin çoğu Arapça çevirileri sayesinde veyahut sonradan Latinceye de çevrilerek günümüze ulaşmıştır. Galenos’a ait eserlerin eksiksiz bir Latince koleksiyonu ilk olarak C. G. Kühn tarafından 20 bin sayfadan oluşan 20 cilt halinde 1800’lerde yayınlanmıştır. Galenos’un eserlerinin İngilizce antolojisi John Brock tarafından Greek Medicine adlı bir çalışma içinde 1929 yılında yayınlanmıştır.

Galenos’un yüzlerce eseri Süryânîce’den Arapça’ya tercüme edilmiş ve İslam bilginlerinin esin kaynağını oluşturmuştur. Galenos'un eserleri, sınıflandırılmaya çalışılmış - bir giriş kitabı, 28 cilt Fizyoloji, 12 cilt Hijyen, 19 cilt Etiyoloji, 14 cilt Semeiotik, 10 cilt Eczacılık, 4 cilt Kan Alma ve 17 cilt Terapötik konuları kapsayan eserler ile 7 ders kitabı ve ayrıca 4 aforizma ve bazı sahte eserler listelenmiştir.

Yurdumuzun yetiştirdiği Bergamalı Galenos’un sayısız eserlerinden sadece Doğal Yetiler Üzerine adlı eser AlBaraka Yayınları tarafından Tıp Sanatının Anayasası, Tıp Sanatı, Glaukon’a Tedavi Yöntemi adlı eseri ise Nur Nirven tarafından çevrilerek Pinhan Yayıncılık tarafından yayınlanmıştır. Galenos ile ilgilenmek isteyen dinleyicilerimize bu kitapları tavsiye ederken, haftaya buluşmak üzere hoşça kalın dileklerimizi iletiriz.

Kadim Anadolu Eserlerinden Seçmeler programında adı geçen eserler:

• Doğal Yetiler Üzerine, Galenos, çev. Nur Nirven, AlBaraka Yayınları, 2022
   
• Tıp Sanatının Anayasası, Tıp Sanatı, Glaukon’a Tedavi Yöntemi, Galenos, çev. Nur Nirven, Pinhan Yayıncılık, 2018 
   
• Kütübü Calinus Fi't - Tıb (Galen'in Tıp Külliyatı Derlemeleri), İskenderiyeli Şarihler, çev. Huneyn Bin İshak, Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2023