İklim Kuşağı Konuşuyor'da Atlas Sarrafoğlu, plastik kirliliğinin çoklu etkinlikleri, toplumsal eşitsizliklerin dezavantajlı grupları iklim krizine daha hassas kıldığına dair araştırmalardan ve iklim krizinin her geçen gün derinleştiğini gösteren gelişmelerden söz ediyor.
Merhaba sevgili Açık Radyo dinleyicileri, İklim Kuşağı Konuşuyor programına hoşgeldiniz. Geçtiğimiz Cumartesi günü 25 Mayıs Dünya Plastiksiz Günü idi. Plastik kirliliğiyle mücadele ve sürdürülebilir bir dünya için kalıcı bir etki ve fark yaratabilmek artık şart olduğundan plastikle ilgili bir iki şey söylemeden geçmek istemiyorum; Plastik kirliliği 1952'den bu yana yaklaşık 200 kat arttı ve yılda yaklaşık 400 milyon ton plastik atık oluşmasına yol açtı. Bunun %60'ından fazlası doğal çevreye veya çöplüklere gidiyor. İlk ticari olarak kullanılan plastik ürün 1907'de piyasaya sürüldü, ancak seri üretim 1952'de başladı. Bugün, yıllık olarak üretilen plastik miktarı, insanlığın toplam kütlesinin üçte ikisi kadar. Dünyanın en büyük plastik kirliliğine sebep olan Amerika Birleşik Devletleri, yılda yaklaşık 42 milyon metrik ton plastik atık üretiyor, bu miktar Çin'in neredeyse iki katı ve tüm Avrupa Birliği ülkelerinden daha fazla. Bu atığın tahmini 1.13 ila 2.24 milyon metrik tonu her yıl okyanus ve karasal ekosistemleri kirletiyor.
Plastik atıkların etkisi alarm verici!
Okyanus yüzeyinin yaklaşık %40'ı plastik atıklarla kaplı ve bilim insanları, mevcut plastik tüketim oranları bu şekilde devam ederse, 2030 yılına kadar okyanusta balıklardan daha fazla plastik olabileceği konusunda uyarıyor. Her yıl en az 8 milyon ton plastik atık dünya okyanuslarına giriyor ve deniz yaşamını ve ekosistemleri olumsuz etkiliyor. Hayvanlar plastik yutuyor, plastiklere dolanıyor ve atıklar istilacı türlerin yayılmasını kolaylaştırıyor. Müdahale edilmezse, plastik kirliliğinin önümüzdeki yirmi yıl içinde yılda 29 milyon tona çıkması bekleniyor. Ancak bilim insanları, bȃkir plastik üretimini azaltarak, atık toplama sistemlerini iyileştirerek ve geri dönüştürülebilir plastiklere yatırım yaparak bu kirliliğin %80'ini azaltabileceğimize inanıyor.
Ayrıca, her yıl okyanuslara 500.000 ila bir milyon ton hayalet balıkçı ağları giriyor. Bu malzeme, yılda en az 100.000 deniz hayvanının ağlara takılarak veya boğularak ölümüne yol açıyor. Deniz hayvanları ayrıca plastik atıkları ve mikroplastikleri yutuyor, bu daha büyük plastik atıklarının gözle görülmeyecek kadar küçük plastik parçacıklara yani mikroplastiklere dönüşmesine neden oluyor. Bu plastikler besin zinciri boyunca ilerleyerek sonunda insanların plastik tüketmesine neden oluyor. Ortalama olarak, insanlar haftada yaklaşık beş gram plastik yutuyor, bu da yıllık olarak tam bir yemek tabağına ve hayat boyu 19 kilogram plastik tüketimine eşdeğer. Tam 19 kilo! İnanılır gibi değil.
Plastik üretimi aynı zamanda sera gazı emisyonlarına önemli ölçüde katkıda bulunuyor. Amerika Birleşik Devletleri'nde plastik üretimi, yılda 232 milyon ton emisyon üretiyor, bu da 116.5 gigawatt kömür santrallerine eşdeğer. 2030 yılına kadar plastik üretiminin kömür santrallerinden daha fazla emisyon üretmesi bekleniyor. Plastik yiyecek ambalajları ve içecek şişeleri üretmek için, toprağın altından fosil yakıt çıkarılması, taşınması ve endüstriyel olarak işlenmesi gerekiyor, bu süreçler milyonlarca ton sera gazı emisyonuna, özellikle de karbondioksitten 25 kat daha güçlü olan metan emisyonuna katkıda bulunuyor.
COVID-19 pandemisi, tek kullanımlık plastik tüketiminde bir artışa neden olarak plastik kirliliğini daha da kötüleştirdi. Bu, dünya çapında tahmini 8.4 milyon ton plastik atık oluşmasına yol açtı ve bunun 25.900 tonu okyanuslara karıştı, bu da 2.000'den fazla çift katlı otobüse eşdeğer. Pandeminin talebi doğrultusunda tek kullanımlık cerrahi yüz maskeleri, kişisel koruyucu ekipmanlar ve dezenfektan şişeleri günlük ihtiyaçlar haline geldi. Karantina ve güvenlik önlemleri ayrıca gıda paketleme kullanımını artırdı. Ancak bu plastik tüketimindeki artış, büyük miktarda plastik atık oluşmasına neden oldu.
Plastik kullanımı ve şu anda plastiğin hayatımızdaki yerine baktıktan sonra bir sonraki iklim ve cinsiyet konusu ile ilgili haberime geçiyorum.
Kadınlar, çevresel krizlerden özellikle etkilenirler çünkü mevcut sosyal ve ekonomik dezavantajlar yaşarlar ve çocuklar veya yaşlılar gibi savunmasız grupların bakımını üstlenirler. 130 çalışmanın meta-analizinde, %68'i kadınların iklimle bağlantılı sağlık sorunlarından erkeklerden daha fazla etkilendiğini bulmuş. Özellikle anne ve perinatal sağlık, aşırı sıcaklar gibi iklim değişikliği tehlikelerinden etkilenir. Ayrıca yaşlı kadınların sağlığı da önemli ölçüde etkilenir.
En rahatsız edici olan, dünya genelinde yapılan çalışmalar, felaketler sırasında ve sonrasında cinsiyete dayalı şiddetin sürekli olarak arttığını da ortaya koymuş. Yine de, politika yapıcılar ve hizmet sağlayıcılar, çoklu ve birleşen felaketler çağında bunun kadınlar için ne anlama geldiğini tam olarak ele almakta henüz yetersizler. Bu sorunları yeterince ele almak için derin sosyal değişim gereklidir. Bu sadece daha fazla kadının liderlik pozisyonlarına getirilmesi meselesi değil, aynı zamanda cinsiyet ayrımcı tutumların neden olduğu sosyal ve ekonomik eşitsizliklerle başa çıkmak anlamına gelir. Ücretsiz bakım çalışması, genellikle kadınlar tarafından yapılan, sistematik olarak değersizleştirilmiştir ancak ekonomimizin, toplumumuzun ve çevremizin temelini oluşturmaktadır.
Kadınlar ayrıca iklim kaynaklı felaketlere hazırlık ve iyileşmede de kilit rol oynamaktadır. Araştırmalar, kadınların topluluk içinde duygusal ve ilişkisel rolleri üstlendiklerini, yerel düzeyde bakım ağlarını sürdürdüklerini göstermektedir. Toplum düzeyinde bakım, artan felaketlerle yüzleşen yerel toplulukların güçlü kalmasına yardımcı olur, bu tür felaketlerin etkileri genellikle acil durum müdahale ekiplerinin kapasitesini aşar. Felaket müdahale politikaları ve ajansları, topluluk direnci çalışmalarının cinsiyetli doğasını tanımalı ve bu tür "yumuşak altyapıyı" kasıtlı olarak desteklemelidir. İklim değişikliğinde cinsiyet etkisi, Birleşmiş Milletler de dahil olmak üzere uluslararası düzeyde iyi tanınmaktadır. Türkiye, 2026'da COP31 küresel iklim değişikliği konferansına ev sahipliği yapma hedefindedir. Bunu başarmak için Türkiye, iklim ve çevresel sorunların cinsiyet doğasını da tanıdığını ve ciddiye aldığını bir an önce göstermelidir.
Dünya çapında iklim davalarından biri daha var sırada; Latin Amerika İnsan Hakları Mahkemesi, Brezilya’da iklimle ilgili büyük bir dava için son duruşmasını yapacak. Bu dava, küresel iklim davaları dalgasının parçası ve çeşitli uluslararası mahkemeler, ülkelerin iklim değişikliğiyle mücadele etmek için ne yapmaları gerektiğine dair ilk kez görüşlerini hazırlıyor. Bu kararlar, vatandaşlar, işletmeler ve hükümetler tarafından açılacak yeni davalara daha büyük bir dalga etkisi başlatabilir.
Uluslararası mahkemeler tarafından alınan son kararlar, iklim davalarının genişleyen kapsamını gözler önüne seriyor. Örneğin, BM Deniz Hukuku altındaki bir mahkeme, karbon emisyonlarının denizleri kirlettiği anlamına geldiğine karar verdi ve ülkelerin Paris Anlaşması taahhütlerini yerine getirmelerini ve daha da azimli taahhütler vermelerini talep etti. Uluslararası Adalet Divanı ise önümüzdeki yıl, bu önceki kararları birleştirip tüm BM üyeleri için bağlayıcı bir direktif haline getirebilecek kapsamlı bir karar vermeyi planlıyor.
İklim Davaları Ağı eş direktörü Lucy Maxwell, bu davaların artmasını, hükümetlerin yetersiz iklim eylemleri konusundaki kamuoyunun hayal kırıklığına bağlıyor. İklim davaları daha çeşitli ve yaygın hale geldikçe, mahkemeler, hükümetlerin vatandaşlarını iklim değişikliğinden koruma yükümlülüğüne sahip olup olmadığı ve bu yükümlülüğün derecesi gibi temel bir soruyla karşı karşıya kalıyor.
20 Latin Amerika ve Karayip ülkesini kapsayan IACHR, yıl sonuna kadar danışma görüşünü yayınlamayı hedefliyor. Manaus'ta görülen bu dava, türünün en büyüğü olup, 600'den fazla katılımcı ve yerli gruplar, sivil toplum, bilim insanları ve işletmeler dahil olmak üzere çeşitli paydaşlardan 262 yazılı başvuru içeriyor. Bu kapsayıcılık, mahkemeye dünya çapında ilerici bir itibar kazandırdı. Mahkeme kararları teknik olarak sadece kendi yargı yetkisi içinde geçerli olsa da, genellikle birbirlerini etkilerler. Latin Amerika mahkemesi, önceki ulusal iklim davalarından argümanlar alabilir ve bu da ICJ’nin gelecek yılki kararını etkileyebilir. Avukatlar, bu kararların etkisinin yasal olmaktan çok psikolojik ve sosyal olabileceğini öne sürüyorlar.
Tarihsel olarak, iklim davaları, ülkelerin sera gazı emisyonlarını yeterince azaltmaması nedeniyle zarar verdiği üzerine odaklanmıştır. Ancak IACHR’nin kararı, devletlerin iklim değişikliğine uyum sağlaması, iklim aşırılıklarının neden olduğu zararları telafi etmesi ve çevre savunucularını koruması gerekip gerekmediği gibi konularda yeni emsal kararlar oluşturabilir.
İnsan Hakları Mahkemesi, IACHR, ayrıca iklim değişikliğinin ana nedeni olan fosil yakıtların düzenlenmesi ve ülkelerin kirletici endüstrileri ne ölçüde kontrol etmesi gerektiği konularını ele alabilir. Bu, iklim davalarına bakan ulusal mahkemeler için daha net rehberlik ve yükümlülükler sağlayabilir.
Avukatlar, IACHR’nin görüşünü alır almaz harekete geçmeye hazırlar, bunu hem ulusal hem de uluslararası alanda hükümetleri sorumlu tutmak için kullanacaklar.
Sonuç olarak, iklim davalarının dalgası momentum kazanıyor ve uluslararası ve bölgesel mahkemeler, ülkelerin iklim sorumluluklarını tanımlamada ve uygulamada önemli roller oynuyorlar. Bu davaların sonuçları, gelecekteki iklim politikalarını ve eylemlerini şekillendirerek, iklim değişikliğiyle mücadelede önemli yasal ve sosyal değişikliklere yol açacaktır.
Sırada sağlık ve iklim değişikliği hakkında bir haber var.
Dünya Sağlık Örgütü DSÖ, 2025-2028 Genel Çalışma Programı'nı onayladı ve bu program, altı stratejik hedefinden biri olarak iklim değişikliğinin sağlık üzerindeki artan tehdidine yanıt vermeyi içeriyor. Bu hedefler, dört yıllık dönem için büyük odak alanlarını yansıtıyor.
İklim değişikliği, sağlık sistemlerindeki kırılganlıkları artırarak ve sağlık eşitsizliklerini genişleterek küresel sağlık için önemli bir tehdit oluşturuyor.
DSÖ Çevre, İklim Değişikliği ve Sağlık Departmanı Direktörü Dr. Maria Neira, "DSÖ'nün stratejik önceliklerinden biri olarak iklim değişikliği ve sağlığın yer aldığı genel çalışma programını tüm kalbimizle benimsiyoruz ve iklim değişikliğinin küresel sağlık üzerindeki derin etkisini kabul ediyoruz. Bu stratejik odaklanma, savunmasız nüfusları daha iyi korumamıza, sağlık sistemlerinin direncini artırmamıza ve hem insanlara hem de gezegene fayda sağlayan sürdürülebilir uygulamaları teşvik etmemize olanak tanıyacak." dedi.
Bu bağlamda, DSÖ, küresel sağlık topluluğunun iklim krizine kapsamlı bir yanıt vermesini sağlamayı, iklim dirençli sağlık sistemleri oluşturmak için kanıta dayalı müdahalelerin ölçeğini artırmayı ve sağlık sektöründe ve dışında sağlığı teşvik eden ve çevresel olarak sürdürülebilir uygulamaları desteklemeyi amaçlıyor. Bu girişim, iklim zorlukları karşısında sağlığı korumayı, iklim uyumu ve azaltma çabaları arasında sinerji yaratmayı ve kırılgan nüfuslara öncelik vermeyi hedefliyor.
İklim değişikliği ve sağlık stratejik hedefi altında, Dünya Sağlık Örgütü iki ana alana öncelik veriyor:
Birincisi DSÖ, iklimle ilgili risklerden kapsamlı sağlık korumasını sağlamak için sağlık teşviki, evrensel sağlık kapsamı ve acil durumlar konusundaki kapasitelerini harekete geçirecek.
İkincisi ise; DSÖ, sadece temel sağlık hizmetlerini sağlamakla kalmayıp aynı zamanda iklim dirençli ve düşük karbonlu olan sağlık sistemlerine doğru ilerlemeyi yönlendirecek, örneğin yenilenebilir enerjiyle çalışan temel tıbbi ekipmanların yaygınlaştırılmasıyla… Ayrıca, enerji, gıda, ulaşım ve kentsel sistemler boyunca hem sağlığı iyileştiren hem de iklim değişikliğini hafifleten eylemleri de teşvik edecek.
Bu eylemler, birinci basamak sağlık hizmetlerini genişletme, evrensel sağlık kapsamına ulaşım ve ulusal ve küresel düzeyde sağlık artırıcı iklim direnci ve azaltma çabalarını ilerletme gibi daha geniş hedeflerle uyumludur.
DSÖ, iklim değişikliği ve sağlığı önceliklendirerek, iklim değişikliği ile küresel halk sağlığı arasındaki kritik kesişimi vurguluyor. Bu stratejik odaklanma, 2025-2028 dönemi için daha sağlıklı nüfuslar ve daha sağlıklı bir gezegen sağlama yolunda kararlı bir adım olup, Örgüt'ün zamanımızın en acil sorunlarını ele alma konusundaki taahhüdünü pekiştiriyor.
28 Mayıs’ta Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi İklim Merkezi, son on iki ay boyunca dünya çapında aşırı sıcak gün sayısını artırmada iklim değişikliğinin rolünü inceleyen bir rapor yayınladı. 2023'ün rekor derecede sıcak olduğu zaten biliniyordu. Rapor, neredeyse tüm dünya nüfusunun insan kaynaklı iklim değişikliği nedeniyle aşırı sıcak günlerden etkilendiğini doğruladı. Dünya genelindeki tüm yerlerde, iklim değişikliği olmadan muhtemelen meydana gelmeyecek olan ortalama 26 gün 'fazla' aşırı sıcak gün yaşandığını açıklayan raporda Türkiye’den de veriler alıyor. İklim değişikliğinin etkisiyle, bölgeler özelinde yaşayan insanların maruziyetini referans alarak ve tüm nüfusun ortalaması alınarak yapılan hesaplamada Türkiye’nin 2023 yılında 47,6 gün aşırı sıcak yaşadığı belirtiliyor. İklim değişikliğinin etkisi olmasaydı bu sayının 18,8 gün olacaktı.
2 Haziran’da Kızılhaç Kızılay İklim Merkezi tarafından düzenlenen Sıcak Eylem Günü, aşırı sıcak tehdidine dikkat çekiyor ve bunun hafifletilmesi için neler yapılabileceğini vurguluyor. ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı ile birlikte düzenlenen ve Mart ayının sonlarında bir Isınma Zirvesi'nde başlatılan 'Sıcak Eylem Atağı' kapsamında insanlar, aşırı sıcaklığın hayatlar ve geçim kaynakları üzerindeki tehlikesini vurgulamak için etkinlikler düzenlemeye ve sanat eserleri paylaşmaya teşvik ediliyor. Bu yıl ise diğer yıllardan daha fazla dikkat gerekiyor.
Neden mi? Asya'da devam eden bir aşırı sıcak dalgası var – Bangladeş, Myanmar, Nepal, Malezya ve Filipinler'de. Yalnızca Bangladeş'te, aşırı sıcaklık 64 ilçenin 57'sini etkiledi, 120 milyonun üzerinde insanı geçti. Daha dün Hindistan’da sıcaklık 52 dereceyi gösterdi. Myanmar'da, 28 Nisan'da ülkenin şimdiye kadar kaydedilmiş en yüksek sıcaklığı olan 48,2°C kaydedildi. Nepal'de, Nepalgunj şehri haftalar boyunca 40°C'nin üzerindeki sıcaklıkların etkisi altında. Bu yıl Afrika'nın çeşitli bölgelerinde uzun süreli aşırı sıcak dalgaları yaşandı. Aşırı sıcakların son on iki ayda on binlerce kişiyi öldürdüğü biliniyor, ancak gerçek sayı muhtemelen yüz binlerce hatta milyonlarca kişi olabilir. ’Ani’ hava felaketlerinin aksine, aşırı sıcak dalgaları daha yavaş ve daha az açık bir şekilde öldürür; genellikle var olan tıbbi koşulların kötüleşmesine neden olur. Aşırı sıcak dalgaları en çok etkilenenleri vurur – gençleri, yaşlıları, fakirleri ve dışarıda çalışmak zorunda olanları.
İklim değişikliği, dünya genelinde aşırı sıcak günlerin artmasına ve bununla birlikte hayatların ve geçim kaynaklarının ciddi şekilde etkilenmesine yol açıyor. Türkiye'de 2023 yılında 47,6 gün aşırı sıcak yaşanması, iklim değişikliğinin etkilerinin çarpıcı bir örneğidir. Sıcak Eylem Günü, bu tehdide dikkat çekmek ve gerekli önlemleri vurgulamak için önemli bir fırsattır; bu yıl Asya ve Afrika'daki aşırı sıcak dalgalarının yarattığı acil durum, küresel işbirliğinin ve acil eylemlerin önemini bir kez daha gözler önüne seriyor.
