Prag şehrinde bulunduğum bir hafta şimdiye kadar izlediğiniz yazılarımdan da anlaşılacağı gibi dolu dolu geçmişti. En büyük şansım da, tasarımlarının ancak bir iki tanesini bildiğim bir tasarım öncüsünün, Ladislav Sutnar'ın (1897-1976) retrospektif sergisi içinde tüm yapıtlarını bir arada izlemek oldu. “Prag - New York - Hareket içinde Tasarım” başlığı altında toplanan bu sergi, Dr. Ivá Janáková’nın Çek ve Amerikalı uzmanlarla birlikte birkaç yıldır yürütmekte olduğu bir araştırmanın sonunda Prag Uygulamalı Sanatlar Müzesi ve New York Cooper Hewitt Ulusal Tasarım Müzesinin desteği ile Prag Kalesi Galerisinde (20 Haziran - 26 Ekim arasında) düzenlendi. Bu sergi aynı zamanda Ekim ayında gerçekleştirilen Prag Tasarım Günlerinin de bir parçasıydı.
| |
Ladislav Sutnar. Augustin Tschinkel karikatürü, 1925Mezun olduktan sonra bir süre Scena Drak (Ejderha) Kukla tiyatrosunda tasarım yönetimi görevini sürdüren Sutnar, 1929 yılında ilk modern tasarım stüdyosu olarak kabul edilen Krásná Jisba mobilya ve içmimarlık mağazasının sanat müdürlüğünü yapmıştır. Bauhaus Okulu’nun etkisinde olan Sutnar gündelik yaşam için yapmış olduğu tasarımlar, yayın grafiği, mimarlık ve içmimarlık, oyuncak tasarımı konularında ürünler vererek çok yönlülüğünü kanıtlamıştır.
Kitap kapakları, 19301929-32 yılları arasında Prag Baba bölgesinde işlevsel konut projesi için bir model gelişimini yönetirken bir taraftan da Krásná Jisba için Çek modern tasarım klasikleri arasında sayılan ateşe dayanıklı cam çay seti, porselen yemek servisi, metal sofra aksesuarlar, çatal bıçak takımları ve ev tekstilleri tasarımları geliştirmiştir.
1927-39 yılları arasında yurtdışında yapmış olduğu Çek uygulamalı sanatlar ve mimarlığını tanıtan uluslararası sergi ve fuar pavyonları onun yurtdışında tanınmasını sağlamış ve kendisine de sayısız ödüller kazandırmıştır. 1939 yılında New York’ta düzenlenen bir sergi için ABD'ye gittiğinde, II. Dünya Savaşı nedeniyle ülkesine geri dönmeyecektir.
Tasarımla Oynamak
1941-60 yılları arasında yapmış olduğu çalışmalar Sutnar’ın Avrupa kökenli Amerikalı avangart tasarımcılar arasında adının anılmasına neden olacaktır. Danimarka kökenli Knud Lönberg-Holm ile de birlikte çalışan Ladislav Sutnar uzun süre New York’taki Sweet’s Catalog Service’in baş tasarımcısı olarak çalışmış, Knoll & Drake Mobilya, Vera & Addo-x gibi şirketlerin de reklam kampanyalarını içeren komple kurumsal kimlik tasarımlarını hazırlamıştır. Yayınladığı kitaplar içinde Controlled Visual Flow (1943), Shape,Line and Color (1945), Design for Point of Sale (1953), Package Design (1953) sayılabilir. 1950 yılında ön sözünü Buckminster Fuller’in yazmış olduğu Transport: Next Half Century; 1951-2000 geleceğe yönelik bir yapıttır. 1961-68 yılları arasında Design in Actionbaşlıklı kitabı üzerine görsel iletişim konusunda bir gezici sergi düzenlenecektir.
60’lı ve 70’li yıllarda Sutnar’ı “joy Art” adını vermiş olduğu resim çalışmalarına yöneldiğini görüyoruz; tasarımlarında izlediğimiz geometrik titizliği yansıttığı, optik oyunlara yer verdiği büyük boyutlarda çalıştığı kadın figürleri onun en az bilinen sanatsal çalışmalarını 1966 ve 1969 yıllarında New York'ta sergilemiştir. 1976 yılında New York’ta ölen Sutnar’a, Çek Cumhuriyeti kültürel alanda yapmış olduğu başarılı çalışmalar nedeniyle 2001'de Devlet Başarı Ödülü verilmiştir.
| Çekmiş olduğum fotoğrafla sergi kataloğunda (maalesef Çekçe) yer alan bir başka görüntüyü karşılaştırdığımda 1939 yılında New York’ta düzenlenen Çek pavyonunun genel tasarımına bir gönderme yapıldığını fark ettim. Sutnar’ın çalışmalarının ve hayat hikayesinin başarıyla tanıtıldığı bu serginin tasarımı Olgoj Chorchoj, sergi grafik tasarımı da Machek & Babák tarafından hazırlanmış. Sergi düzeni yedi ana başlık altında toplanmış. İlk başlık, Sutnar’ın yaşam boyu önem verdiği bir konuda, “Tasarımla Oynamak.” |
"Prag-New York, Hareket İçinde Sanat" sergisinden bir görüntüÖzellikle 1920’lerde yaratıcı çalışmalarını çocuklarla ilgili konularda yoğunlaştırmıştır. Ona göre bu gibi sanatsal çalışmalarla insanlığın geleceğini şekillendirmeye katkıda bulunulacaktır. Oyuncaklar çocukların entelektüel birikimlerini, hayal gücünü ve senso-motor becerilerini geliştiren modern yaşamın hızını ve konularını içeren aktif oyunlar şeklinde tasarlanmalıdır. Temel geometrik biçimleri ile de seri üretimi kolaylaştırılması amaçlanmaktadır. Aktif bir şekilde hayal gücünü ve aklı çalıştıran oyun ilkeleri Sutnar’ın tüm tasarım ve sanat çalışmalarında izlenebilir. Tasarlamış olduğu ahşap oyuncaklar arasında değişik taşıt araçları (1928-30), hayvanlar alemi (1930), “Şehir Kuralım” başlığı altında renkli bloklarla yapmış olduğu kurgulanabilir oyun (1943) sayılabilir.
Yeni Tipografi
“Gelişen Tasarım: Yeni Tipografi” serginin ikinci başlığıdır. Yeni grafik tasarımı-yeni tipografi 20’li ve 30’lu yıllarda Avrupa’da ortaya çıkan, hızla değişen şehir yaşamının bir parçasıdır. Kolay okunabilirliği, yüksek görsel etkisi ve uluslararası özellikleri ile görsel iletişim konusunda günümüze kadar etkilerini izlemek mümkündür. Çağdaşları Jan Tschihold, El Lissitzky, Herbert Bayer ve Laszlo Moholy-Nagy gibi Sutnar’ın çalışmaları da fotoğraf, fotomontaj ve hatta sinematografik tekniklerinin sistemli olarak kullanıldığı modern grafik tasarımının öncüleri arasında sayılmaktadır. Kompozisyonlarındaki tipik diagonal düzen mekân içinde hareketin simgesidir.1930'larda Yeni Tipografi ilkelerini kullandığı Druzstevní Práce yayınları için yapmış olduğu kitap tasarımları 20. yüzyıl Çek tipografisini ve beğenisini etkilemiştir. Bu yalın anlatım daha sonraki kurumsal kimlik çalışmalarında da izlenebilecektir.
|
|
Şövalye kukla, 1924: Renklendirilmiş ahşap torna öğelerle oluşturulmuş bu kukla, Bauhaus hocalarından Oskar Schlemmer’in "Triad Balesi" figürlerini anımsatır.Modern Yaşam
Üçüncü başlık ise "Modern Ev" için tasarımlar; I. Dünya Savaşı sonrası konut problemine çözüm aramak ve onu izleyen yıllarda modern yaşamın daha nitelikli olabilmesi için yüksek standartlar arayışı Çekoslovakya’da da bazı endüstri kuruluşlarının insanlara modern donanım ve işlevsel ürünler sunmasına neden oldu. 1920’ler ve 30’larda bu şirketlerin ilki Druzstevní práce’s Krásná jizsa, iç mekân donanımları ve dekorasyon mağazasıdır. Şirketin sanat yönetmeni olarak görev yapan Ladislav Sutnar tasarım ve üretim kalitesini arttırarak dönemin modern ev ürünlerinin geniş kitleleri yayılmasına katkıda bulunmuştur. Bu girişim içinde dönemin önde gelen fotoğrafçılarından Josef Sudek’in değişik dergilerde ve el ilanlarında yayınlanan reklam fotoğrafçılığında öncü olarak kabul edilebilecek görüntülerinin halk arasında modern çizgilerin beğeni kazanmasında önemli rolü olduğu da belirtiliyor.
Bu dönemde üretilmiş olan ısıya dayanıklı cam çay takımı iki Dünya Savaşı arası Çek tasarımlarının ikonu sayılmakta. Komple olarak sadece müze ve birkaç koleksiyonerin elinde bulunan bu takım sergi nedeniyle tekrar üretilmiş. Uygulamalı Sanatlar Müzesi, Sutnar’ın varisleri ve ilk kez üreten Kavalier Cam şirketiyle birlikte Modernista tasarım şirketi için sınırlı sayıda üretilmiştir. Demlik, sütlük, şekerlik, rom karafı, altı fincan ve tabağından oluşan bu takım aynen 1931 yılındaki teknikle üretilmiş 1'den 100'e kadar numaralanmıştır. Bilmiyorum kalmış mıdır ama, ilgilenenler için Modernista'nın web sayfasını vereceğim. Aynı tarihlerde üretilmiş olan Sutnar’ın tasarımları olan porselen çay kahve ve yemek takımları, krom nikel kaplı sofra aksesuarları kalite ve uygun fiyatlarıyla modern işlevselselciliğin güzel örnekleri olarak o dönemin orta sınıfı arasında kabul görmüş ve bence de zaman ötesi olarak modern klasikler arasında hâlâ geçerliği olan tasarımlardır.
Cam Çay Takımı ve Rom Karafı, 1931 Kavalier Cam
Porselen çay takımı, 1929-1932
Bir başka başlık da Sutnar’ın yapmış olduğu sergi ve satış sistemleridir. O dönem Çekoslovakya’nın özellikle yurtdışında katılmış olduğu yurtdışı fuarlarda kültür ve endüstrisini tanıttığı stand ve pavyonlar Sutnar’ın görsel iletişim alanında yapmış olduğu diğer çalışmalardır. Amerika Birleşik Devletleri’ne yerleştikten sonra da değişik ticari sergi ve fuarlarla ilgili tasarımlar yapmış, büyük mağazalarda ürün tanıtımı için düzenlemeler yapmıştır. Bu konuda yazmış olduğu kitaplarla da “Design for Point of Sale” (1952) ve “Package Design” (1953) bu konudaki ilk kuramcıları arasında sayılmaktadır.
Bilgiyi Tasarlamak
1939 yılında New York Dünya Fuarı’nda Çekoslovakya pavyonunu düzenlerken kendisine sergiyi durdurması söylenmiştir, çünkü Nasyonal Sosyalist Almanya Bohemya ve Moravya’yı işgal etmiştir. Buna karşın Sutnar bu emre uymamış ve Amerika’daki Çek ve Slovak göçmenlerinin desteğiyle işine devam etmiş ve böylelikle ülkesinin işgal durumuna dikkat çekmek istemiştir. Çek özgürlüğü için yapmış olduğu çalışmaları ile önceleri Nazi rejimini daha sonra da Komünist rejimi hedef almıştır. Çek göçmenlerinin süreli yayını olan Svedectví ve Avrupa Özgür Radyosu için tasarlamış olduğu kitap ve broşürler Sutnar’ın grafik tasarımlarına örneklerdir.
İletişim tasarımının örnekleri arasında yapmış olduğu yaratıcı grafik çalışmalarla Amerika’nın önde gelen tasarımcıları arasında sayılmaktadır. 1940’lı ve 50’li yıllarda özellikle ürün tanıtımı, kataloglar ve teknik yayınlarla ilgili tasarımlarında soyut sanatın ilkelerini kullanarak kolay okunabilen ve albenisi olan sofistike tasarımları modern tanıtım grafik tasarımında uzmanlaşmıştır. ABD telefon rehberinin geliştirmesi çalışmaları örnek çalışmalarından biridir. Değişik Amerikan şirketlerinin reklam ve kurumsal kimlik çalışmaları da sergide yer alan “Bilgiyi Tasarlamak” başlığı altında yer almaktaydı.
Ladislav Sutnar’ın en az bilinen yönü de tasarımları yanı sıra tüm yaşamı boyunca yapmış olduğu resim çalışmalarıdır. Sergide çağdaş sanata olan ilgisi “Beyond Design” başlığı altında izlenebilmekteydi. Ailesinin koleksiyonunda ve Prag Ulusal Galerisinde bulunan tasarım dışı çalışmaları ilk kez bir arada sergilenmekteydi. | |
"Adventures with a Logotype." Addo-x şirketi için yapmış olduğu tasarım "Visual Design in Action" 1961 yayınında yer almaktadır.
Çok yönlü sanat ve tasarım çalışmalarını tanıtmaya uğraştığım bu yazıyı sergi broşüründen (metin: İva Janáková) ve sökebildiğim kadar Çek dilinde yazılmış olan sergi kataloğundan derledim. Belki bu arada İngilizce basımı da yayımlanmıştır. Ladislav Sutnar için daha ayrıntılı bilgi edinmek isteyenler sergi nedeniyle hazırlanmış olan web sayfasından da izleyebilirler.
Kaynakça:
“Ladislav Sutnar: Praha - New York / Design in Action” ISBN 80-7101-050-2
www.modernista.cz (Cam çay takımını tekrar üreten şirket)
www.designblok.cz (Prag Tasarım Günleri'ndeki diğer etkinlikler izlenebilir)
