Açık Gazete’nin 21 Ekim 2020 tarihli nüshasında Ömer Madra ve Özdeş Özbay plastiklerin zararları üzerine o hafta çıkan haberleri ve İklimi Değil Sistemi Değiştir kitabında yer alan “Kapitalizmin Plastik Sevgisi ve Nedenleri” makalesini konuştu.
Ömer Madra: Geçtiğimiz günlerde insanların gündelik hayatta mikroplastiklere ne kadar çok maruz kaldıkları, özellikle biberonla beslenen bebeklerin günde milyonlarca mikroplastiği bünyelerine aldıklarıyla ilgili dönüm noktası olabilecek iki araştırma yayınlandı. Biberonlarda, plastik yiyecek kaplarında, kettle denilen su ısıtıcılarında milyonlarca mikroplastiğin olması hayatımızı tümüyle plastiğin belirlediğini gösteriyor. Plastik ürünlerin yapımında kullanılan kimyasal madde polipropilen ise dünya piyasasının %82’sini oluşturuyor.
Plastikle karışık giyeceklerin yıkanmasından dolayı oluşan kirlenmenin 13.5 katrilyon, yani Samanyolu galaksisindeki yıldız sayısının 130 bin katı- olduğu söyleniyor. Birebir iklim krizine bağlı bir durum olan küresel plastik üretiminin 2050’de dünya çapında üç katından fazlaya çıkacağı da gelen bilgiler arasında. Bütün bu verilerin yanı sıra okyanuslardaki plastik balık ağları da hesaba katıldığında çok ağır bir durumla karşı karşıya olduğumuzu söyleyebiliriz. Isı yükseldikçe çok daha fazla mikroplastiğin suya karıştığı biliniyor ama henüz bu suyu yutmanın insan sağlığı üzerinde bir etkisi olup olmadığı bilinmiyor.
Özdeş Özbay: Yokoluş isyanı ile birlikte iklim hareketinin öne çıktığı İngiltere’de Martin Empson’ın editörlüğünde, “İklimi Değil Sistemi Değiştir” adlı yeni bir kitap yayınlandı. “Çevre Krizine Devrimci Bir Yanıt” alt başlığında yayınlanan bu kitap iklim aktivistlerine yönelik politik perspektif vermeyi de hedefliyor. Türkçe’ye çevrilmesinde benim de katkıda bulunduğum kitap, ekoloji ve iklim hareketi üzerine yazılar yayınlayan Marksist/ Eko Sosyalist Martin Empson tarafından derlendi. Kitapta, çok sayıda yazarın iklim değişiminin farklı konularına odaklanan makaleleri mevcut. Türkiye’de de geçtiğimiz hafta Z Yayınları tarafından yayınlanan kitabı Tuna Emren yayına hazırladı. Kitaptaki makaleler ekoloji ve iklim hareketi içerisinde farklı alanlarda yapılan tartışmalara müdahil olmaya çalışıyor.
Ömer Madra: Kitapta, bu tartışmalardan bir tanesi olan plastik meselesine Amy Leather’ın kaleme aldığı kapitalizmin plastik sevgisi ve nedenlerini anlattığı makalede değiniliyor. Yazarın kitapta yer alan “Fosil Yakıtlara Çaresice Adanmak” adlı diğer makalesinin başlığında, ‘adanma’ fiilini kullanması ise içinde bulunduğumuz bu duruma kendimizi kaptırıp gittiğimizin bir göstergesi.
Özdeş Özbay: Plastiksiz yapamaz mıyız, plastik olmadan olmaz mı gibi soruların sorulduğu ve bu konuya dair nasıl bir politik tavır alınması gerektiğine dair kaleme alınan makale tarihsel bir analizle başlıyor. Fosil yakıt şirketleriyle plastik üretimi arasındaki ilişkinin yanı sıra plastiğin yaygınlaşması ile savaşlar arasındaki ilişkiye de dikkati çeken makalede, naylonların ilk kez II. Dünya Savaşı’nda kullanılmaya başlandığını, plastik kullanımın 1950’lerde yaygınlaştığını ama insanların o dönemde plastik denen bu petrokimya ürününe pek güvenmedikleri için uzun süre kullanmayı reddettiklerini yazıyor.
Bunun üzerine plastik kullanımıyla ilgili Amerika’da büyük bir reklamcılık çalışmasının başladığı anlatılan makalede bazı reklam örnekleri de verilmiş. Çarpıcı örneklerden biri; her taraftan üzerlerine plastik yağan bir ailenin olduğu reklam filmi. Reklamın sloganı ise şöyle; “Artık her gün iki-üç saat bulaşık yıkamaya son, şimdi plastik çatallar, plastik tabaklarınız var!”
Ömer Madra: 1970’lerin ortasında ise plastiğin tek kullanımlık oluşunun simgesine dönüşen naylon poşetler pek rağbet görmemişler. Çünkü müşteriler kasiyerlerin poşetleri ayırabilmesi için parmaklarını yalıyor olmalarından hiç hoşlanmamışlar. Ama naylon poşetin fiyatı kese kağıdının üçte ya da dörtte biri fiyatına geldiği için ekonomik bir çözüm olarak plastik alışveriş merkezlerinin büyük mağazalarına girmiş. Bugün, ünlü halkla ilişkiler şirketlerinin kapitalizmin en etkili propaganda yöntemlerini kullanarak insanları plastik üretimine teşvik ettiği bilinen bir gerçek. Süreçte çakmaktan kaleme, tıraş bıçağından pipete tüm ürünler yeniden tasarlanıyor. Üretilen plastiklerinin yarısı tek seferilik ürünler olarak ayrılmaya başlanıyor. Merkezine de tüm üretimin %26’sını işgal eden ambalaj ürünleri koyuluyor.
Oysa ilk plastiğin fosil yakıtlardan değil, bitkilerden, onların selülözlerinden üretildiği ama kısa zamanda bu yöntemin terk edildiği ve bir yan ürün olarak daha karlı bulunduğu için fosil yakıtlara geçildiğini söyleyen Amy Leather, daha ekolojik bir üretimin mümkün olduğunu da belirtiliyor.
“Fosil yakıt sahalarının genişlemesini engellemek ve daha fazla plastiğin doğaya girişini durdurmak için hemen şimdi başlamalıyız mücadeleye. Fakat buna da mutlaka daha kapsayıcı taleplerle, kapitalizmin tüm önceliklerine meydan okuyan bir hareketle bunu bağlantılandırmalıyız.”
Kapitalist mantıksızlık
Özdeş Özbay: Makalede, ilk ortaya çıktıklarında dayanıklılıklarıyla ünlenen plastik ürünlerinin doğada yüz yıllarca yok olmayacak kadar dayanıklı olmasının zamanla kapitalizm için bir sorun olmaya başladığı belirtiliyor. Bunun üzerine üretimde değişime gidilip, plastik endüstrisinin plastiği iyice incelterek tek kullanımlık ürünlerin üretimine yöneldiğini söyleyerek plastik endüstrisinin durumunu gözler önüne seriyor. Bu duruma kapitalist mantıksızlık diyerek, kapitalizmin kar hırsının oldukça dayanıklı bir ürünü dahi nasıl tek kullanımlık bir çöp yığını haline getirdiğinin altını çiziyor.
Ömer Madra: Bugünlerde kamuoyunun baskısının ve feryadının şimdiden bir takım dönüşümlere sebep olduğunu belirten Amy Leather, tek kullanımlık plastiğin yasaklanmaya hazırlanıldığını ama İngiltere’de plastiğin %80’ninden sorumlu olan şirketlerin ürettikleri plastik ambalajları geri dönüştürülebilir, yeniden kullanılabilir veya toprakta bozunabilir maddelerle üretmek zorunda kalacaklarını söylüyor. Amy Leather, 2025 senesine gelindiğinde tek kullanımlık plastik ambalajın tamamen ortadan kalkacağı bir plastik yasası uygulamaya koymak için çalışmaya devam edildiğini söylüyor.
Bunun zorunluluk değil gönüllülükle sınırlı bir atılım olsa da fena bir başlangıç sayılmayacağını belirten Amy Leather, plastik kullanımının önümüzdeki yıllarda üç katına çıkarılması hesabının yapıldığını da sözlerine ekliyor.
“Kapitalizmin mantığı kar peşinde koşması tam tersini dikte ediyor. Dünyada daha az plastiğin olduğunu ya da hiç plastiğin olmadığını hayal etmek gayet mümkün. Sonuçta bu plastiklerin yaygın kullanımı 1950’lerden sonra başladı. Ama fosil yakıt alt yapısına yaptıkları batık yatırımlardan ya da bir hayli kar ettikleri bir şeyi üretmekten vazgeçmek zorunda kalmaları bu sermayedarlar için kahredici olacaktır. Öyleyse biz de zorlamalıyız onları harekete geçmeye. Kaya gazı karşıtı aktivistler fosil yakıt endüstrisini dünyaya yayılmasını durdurma ya da en azından yavaşlatma konusunda çok önemli işler başardılar ama bu devasa şirketlerle mücadele edebilmek için toplumdaki esas gücün nerede olduğuna da bakmalıyız. Ineos’un kamyon şoförleri 2013’te greve çıktığında bu İskoçya’daki petrolün yarıya düşmesi gibi muazzam bir tehdide dönüştü ve sonuçta şirketin bu işten çıkarları epeyce zarar gördü. Fransız enerji işçileri yeni iş yasasına karşı greve gittiğinde, yakıt ikmal depolarını abluka altına alarak petrol kıtlığına sebep oldular, üretim düştü.”
Sonuç olarak, meteorolog ve iklim gazetecisi Eric Holthaus’ın The Correspondent’ta yayınlanan “Ya bu olacak ya da devrim” sloganıyla bitirdiği çok çarpıcı yazısı ile kökten bir değişime ihtiyaç olduğunu söyleyen Amy Leather’ın mantığını tamamen birleştirmek mümkün olabilir. “Çünkü plastik, kapitalizmin yönünden saptırıp amacını çarptırdığı mükemmel bir materyal.”
*İtalikle belirtilen yerler kitaptan alıntıdır.
(21 Ekim tarihli Açık Gazete’de yapılan bu sohbeti deşifre eden gönüllümüz Aylin Çalap’a çok teşekkür ederiz.)
