| Doğum günleri kutlamak güzel bir duygu, özellikle sizin iyi ve kötü günlerinizi paylaşmış biri ise. Çocukken çoğumuzun peşinde sürüklediği, onsuz uyuyamadığı tercihen yumuşak bir oyuncağı veya bir battaniyesi -okur yazar olduktan sonra onun adının “Linus battaniyesi” (Peanuts’tan) olduğunu öğrendik- vardı. Gözyaşları ile ıslanmış, zamanla havları dökülmüş, birkaç kez yamanmış, büyürken dünyaya göğüs gerebilmemize yardımcı olmuş böylesi yumuşak dostların bence en güzeli oyuncak ayı veya bir başka adıyla Teddy Bear. Bu yıl onun yüzüncü doğum günü. 1902 yılında iki farklı ülkede aynı adla doğmasının iki farklı hikayesi var. Birincisi ve en yaygını ABD Başkanı Theodore Roosevelt ile |
Steiff Teddy Bär, mohair pelüş, içi ahşap talaş dolgulu, 1905.| Bu davranış, arkadaşlarının kısaca “Teddy” diye isim verdikleri Başkanın popülaritesini arttırmıştır. Bunu fark eden New York’lu Rose ve Morris Michtom, Beryman’in karikatüründeki ayı yavrusuna benzeyen, kafası dönebilen, kolları ve bacakları hareket edebilen bir oyuncak ayı taslağı üzerinde çalışırlar. Pelüşten yapılmış ilk örnek Michtom’ların şekerci dükkanı vitrinine konduğunda çılgın bir salgın başlar. Söylentilere göre bu oyuncağa “Teddy’s Bear” adını verebilmek için Başkan’dan izin alınmıştır. Talebin artması üzerine, önceleri birkaç çırakla yapılan üretimle yetinmeyen Morris |  Clifford K.Berryman’ın Washington Post’ ta yayınlanan karikatürü (Kasım 1902). |
| İkinci hikaye ise doğrudan oyuncak ayıyı üreten bir Alman firması ile ilgili. Yine 1902 yılında uygulamalı sanatlar okulu öğrencisi Richard Steiff, Stuttgart hayvanat bahçesinde ayıların hareketlerinin gözlemleyerek çizimler yapar. Teyzesi Margarete evinde keçe kumaşından oyuncaklar üretmektedir; küçükken çocuk felci geçirmiş ve tekerlekli sandalye ile dolaşabilmektedir. Buna rağmen oturduğu yerde değişik hayvan biçiminde oyuncaklar dikmektedir. Erkek çocuklar için bir tür bebek üretmeyi düşündüğünde |
Richard Steiff’ın hayvanat bahçesinde çizdiği ayı eskizleri (1902).Bazı düzeltmelerden sonra 1903 yılında Leipzig Bahar Fuarı’nda ilk defa boy gösterdiğinde sivri burnu, ayakkabı düğmesi gözleri, uzun kolları, sırtında abartılı kamburuyla biraz garip bir oyuncaktır. Fuarın son günü New York’lu Borgfeldt & Co. temsilcisi Richard Steiff’ın ayısını görüp 3000 adet ısmarlayınca, Steiff şirketinin ünü anında yayılacaktır. Başkan Roosevelt’in kızının düğününde dekorasyon malzemesi olarak kullanılmak üzere satın alındığı söylentisi ona “Teddy’nin Ayısı” anlamına gelen Teddybär adının verilmesine neden olacaktır. Richard Steiff ayıcıkları Amerika’ya yollamadan önce biraz daha üstünde çalışacaktır, kol ve bacakların gövdeye bağlantıları değişecek, orantıları düzeltilecek, boyu biraz daha oyuncak boyutuna indirilecek ve biraz da hafifleyecektir.
| Oyuncak ayıları üretmek ev ekonomisinin sınırlarını zorlamaya başlayınca Margarete Steiff, yetenekli yeğenleriyle birlikte bir aile şirketi kuracaktır. Yeğenlerden Richard sanat danışmanı olarak tasarımlardan sorumludur. Hugo mühendis olarak işletmenin yönetiminin başındadır, Franz da reklam sorumlusudur. Franz Steiff’ın 1904 yılındaki ilginç buluşu olan kendi ürünlerinin kulaklarına taktıkları düğme için aldıkları marka tescili ile taklitlerden korunacaklardır. İlk metal düğmenin üstünde bir fil resmi vardır. Düğmenin malzemesi ve üzerindeki yazının karakterinin yüz yıl içinde değişimi, Steiff oyuncaklarının hangi yıllarda yapıldığını anlayabilmek için güzel bir ipucudur. Bu minik düğmeler yıllardır, nitelikli bir ürünün, iyi ve doğru tasarımın, çocuğa uygun bir oyuncağın simgesi olmuştur. |
|
1910 Steiff üretimi, orta dikişi ile ender bulunan örneklerden; 60 cm. 'Kulaktaki düğme'nin son şekli 1986’dan beri kullanılmakta. | 1905 yılında 2000 işçi çalışmakta ve yılda yaklaşık bir milyon adet ayı üretilen Familie Steiff GmbH’nın ilk yıllardaki hızlı gelişmesini, şirketin kurucusu olan Margarete Steiff 1909 yılında ölünceye kadar izlemiştir. Şirket sadece oyuncak ayı değil, değişik hayvan ve tiplemeleriyle oyuncak dünyasındaki yerini bugün de sürdürmektedir. |
Steiff şirketinin dünya oyuncak pazarındaki başarısı diğer oyuncak üreticilerini özendirmiş ve birçoğu da oyuncak ayı üretimine yer vermişlerdir, örneğin 19. yüzyılın sonlarından itibaren renkli teneke oyuncaklarıyla tanınan “Gebrüder Bing" şirketi de 1907 yılında pelüş hayvancıklar ve ayı üretimine başlar. Hareketli oyuncak olarak patent aldıkları farklı mekanizmalarıyla takla atabilmekte veya yürüyebilmekte; üstlerindeki ilginç kıyafetler ile de beğeni kazanırlar. Bing oyuncakları da önceleri Steiff gibi sağ kulaklarında düğme takınca, olay mahkemelik olur ve Bing düğmelerini oyuncaklarının sol kolunun altına takar. Bu düğmelerde 1919 yılına kadar GB (Gebrüder Bing), bu yıldan sonra da BW (Bing Werke) baş harfleri yer alır. Özellikle oyuncaklarını yumuşak dolgusuyla kendini tanıtan Bing şirketi dünya ekonomik krizinden etkilenerek üretimini durduracaktır.
Oyuncak ayı üretimi ile tanınan bir başka şirket de,1913 yılında ilk pelüş ayıcığını üreten "Gebr.Hermann KG"dir. Oyuncak üreticisi olan Johann Hermann ve oğulları oyuncak ayı çılgınlığından yararlanarak ayı üretimine başlarlar ilk üretim sıradan diğer şirketlerin ürettiği oyuncak ayılara benzemektedir. 1915 yılında kendi modelleriyle şirket patentini alırlar. Savaş yılları hammadde ve sipariş açısından zorlu yıllardır. Savaştan sonra Baba Johann Hermann ölünce şirketi oğlu Max Hermann devralır ve “koşan köpekli ayı” markası ile üretime devam eder. Hermann Teddy’lerinin özelliği kafa kısmında kullanılan pelüşten daha kısa havlı ve açık veya koyu olarak renk farklılığı gösteren burun kısmına sahip olmasıdır. Boynunda da kurdeleden kocaman bir fiyonk taşır. Genelde kullandığı pelüş rengi de sarıdan kahverengine kadar uzanan değişik altın tonlarındadır. Max Hermann
İngiltere’ye yaptığı ihracatla yurt dışında da tanınır. Şirketin yaşayacağı ilk kriz borsaların çökmesi, peşinden II. Dünya Savaşı ve sonradan da fabrikaların bulunduğu Sonneberg’in Sovyet Rusya kontrolünde olan bölgede kalmasıdır. O yıllarda oyuncak üreten bir çok firma üretimini ordu gereksinmelerine göre değiştirse de Max Hermann düşük sayıda üretime devam edecektir.
Johan Hermann’ın diğer oğlu Bernhard Hermann ailenin geleneğini sürdürerek pelüş ayı üretimi için yine Sonneberg’de kendi fabrikasını kurar; onun işareti, ayıcıklarının boynuna asılı, üstünde “Hermann Teddy Original” yazan bir minik plaket. Bu şirket Amerika’ya yaptığı ihracatla öne çıkar. Savaştan sonra Bernhard oğullarıyla birlikte “Teddy Plüschwarenfabrik Gebr.Hermann KG” şirketini Bamberg’e taşıyarak üretimine devam edecektir.
Bugün bile milyonlarca Teddy bütün dünyaya dağılmakta. Bir tanesi 1950’lerin sonunda bizim eve gelmişti, kardeşime hediye olarak ve ben kıskançlıktan çatlamıştım. Ağabeyimin ne marka olduğunu hatırlayamadığım sarı renkli komik suratlı bir ayısı vardı. Harp sonu çocuğu olduğum için, benimkini annem kendisi dikmişti, aslında daha kıymetli olması gerekirdi.
Amerika ve Almanya dışında önde gelen bir oyuncak ayı üreticisi de 1903 yılında kurulmuş olan “The Dean Rag Book Company Ltd”dir. Deanaile şirketi 1711’de kitap yayıncılığı ile işe başlamışlar, 1902 yılında da çocuklara yönelik bez kitap üretimine geçerler. I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Almanya ve Avusturya’dan ithal edilen oyuncaklarda azalma olunca oyuncak ayı üretimine başlarlar ve 1915 yılında “Kuddlemee" adlı oyuncak kataloglarında üç ayı modeline yer verirler. İzleyen yirmi yıl içinde İngiltere’nin önde gelen oyuncak fabrikalarından biri olacaktır. II. Dünya Savaşı’ndan sonra yine eski satışlarına ulaşan Dean şirketi 1980’lerde Uzak Doğu’dan ithal edilen oyuncakların fiyatlarıyla rekabet edemez. 1988 yılında şirketi satın alan Neil ve Barbara Miller çifti piyasaya sınırlı sayıda üretilen oyuncak ayılarla girer ve ‘koleksiyoner’ ayıları ile tanınırlar. Oyuncak ayı üretimini geliştirerek, kumaş kitap üretimine ise 1997 yılında son verirler. Aşağıda vereceğim adreslerden Dean müzesine girerek onların üretimini de izleyebilirsiniz.
| Pelüş ayılardan söz ederken 100. kuruluş yılını geçtiğimiz yıl kutlayan “Schulte Mohair” şirketi olmaksızın 100 yıllık mutluluğu düşünmek olanaksız. 1901 yılında Reinhard Schulte’nin Duisburg’da kurduğu flor dokuma sanayi öncelikle çocuk paltoları ve terlik içi kürk taklidi astarlar için ürettiği pelüşlerle yola çıkar. Yine ürettiği Alpaka kumaşları dünyanın birçok moda evi tarafından tercih edilir. Ama dünya piyasasında esas ününü oyuncak ayıya borçludur. İlk üretilen Steiff oyuncak ayılar Schulte’nin pelüşlerini kullanarak piyasaya girmişler, onu izleyen Teddy Hermann ve Hermann Spielwaren gibi Alman oyuncak fabrikaları dışında İngiltere’deki Merrythought ve |
|
'Tembel Ayı' Steiff, büyük boy ayı, 75 cm, 1910.
| Dean’s gibi üreticiler de kumaşlarını bu şirketten almışlardır. Son yirmi yıldır dünyanın bir çok ülkesindeki oyuncak ayı tasarımcıları ve hobi olarak ayıcık üretenler, yeni kreasyonları için bu pelüşleri tercih etmekteler. Teddy Bear’ler çocukların oyuncakları olduğu kadar büyüklerin de oyuncakları, koleksiyoncular önemli paralar veriyorlar açık arttırmalarda. Oyuncak müzelerin dışında özel Teddy müzeleri, yeni tasarımlar için her yıl açılan yarışmalar, ayıcık kültürünü yaymak ve meraklılarına oyuncak ayı dikebilmeleri için örnekler veren d ergiler var. En önemlisi de elinizde şefkat görmeye muhtaç ayıcıklar varsa onları götürebileceğiniz klinikler de var; Münih’teki Teddybär-Klinik gibi. Çok çok eskiden İstanbul’da da bebek tamiriyle uğraşan biri vardı, artık daha önemli konularda uğraştığımız için oyuncaklara pek sıra gelmiyor, daha doğrusu bozuldu mu kaldırıp atılıyor. Bu sene özel kutlamalar, |
Sotheby’de bir açık arttırmada 60 bin DM ödenmiş: Ender bulunan siyah renkli Steiff ayısı, 50cm, 1915/20.oyuncak fuarlarında özel köşeler ve sırf bu yıl için özel üretimler kataloglarda yer alıyor. Bir tanesi gerçekten çok özel: “Libby Bear”, tasarımcısı Pop-Art sanatçısı James Rizzi. 1999 yılında yapmış olduğu “Big on Liberty” adlı yapıtında New York silueti önünde yer alan oyuncak ayı kılığındaki özgürlük heykelini resmettikten sonra bu özgürlük ayıcığını Steiff şirketinin üretmesine karar vermiş. Kendisi 11 Eylül 2001’de İkiz Kuleleri’ne yapılan saldırı sırasında oldukça yakın bir yerde olan atölyesinde çalışıyormuş. New York’un simgeleri olan bu binalara yapılan saldırı onu bir New York’lu olmanın ötesinde beraber büyüdüğü bir çok kişinin kaybı nedeniyle kişisel olarak çok üzmüş. Hemen arkasından zaten eskizleri tamamlanmış olan özgürlük ayıcığının üretimine geçilmiş. “Libby Bear” imzalı ve sınırlı sayıda 2001 adet üretilmiş, boynunda James Rizzi simgesi olan bir kuşlu zinciri var. İlgilenirseniz; fiyatı 498,- Euro ve sadece “ars mundi” şirketinde satılıyor. |
|
James Rizzi tasarımı “Libby Bear”, 33 cm. Çocuklara yardım ile ilgili bir vakıf yararına yapılan arttırmada 10.500 DM’ye satılmış.
| Yine 100. yıl kutlamaları için Smithsonian kuruluşu Amerikan Tarihi Ulusal Müzesi koleksiyonunda bulunan bir oyuncak ayıyı Hermann-Spielwaren sınırlı sayıda ürettirmiş. Bu modeli, 60. yaş günü kutlanırken Ideal Toy kurucusunun oğlu olan Benjamin Michtom’un 1903 yapımı ilk örneği olarak Başkan Roosevelt’in torunu Kermit Roosevelt’e hediye etmiş, o da bu Teddy Bear’ı Smithsonian enstitüsüne bağışlamış. Yaklaşık 55 cm boyunda olan örneğin fiyatı 275 dolar. Smithsonian’daki doğum günü kutlamasının tarihi 23 Haziran 2002. Bir kaç kutlama tarihi daha buldum; Wiesbaden oyuncak fuarı 9-10 Mart 2002, Teddybear Kuschel Clubbing, Lugner City-Viyana 16 Mart 2002 Teddybear World Festival 2002 Viyana Devlet Operası 29 Eylül 2002. Daha fazla kutlamaya ulaşmak, koleksiyonerler |
Smithsonian koleksiyonunda olan 1903 Teddy Bear’in 100. yıl kutlamaları için tekrardan üretimi.Teddy linkleri: www.baerreport.dewww.steiff.dewww.absolutelybear.ukf.netwww.tbonnet.comwww.teddy-welt.dewww.arsmundi.dewww.smithsoniancatalogue.orgwww.deansbears.com/museum
Kaynakça:Cockrill, Pauline, The Ultimate Teddy Bear Book, Dorling Kindersley, Londra 1991Gottschalk, Elke, Teddybären, Weltbildverlag GmbH, Augsburg 2000
