Modern Felsefe

Yeni Çağın yeni ürünü olan Modern Felsefenin farklılığı, temelinde başkaldırı bulunmasında yatar. Yaklaşık bir asırlık hızlı bir değişim sürecinde Kilise ile çarpışmasında Devlet galip çıkmış ve insana ya da anlayışları değil kurallara uygun yönetim anlayışı ufak ufak da olsa en azından Avrupa yaşamında yerini almaya başlamıştır. Aslında bilinen kuralları tekrarlamaktan ibaret olan Magna Carta ile başlayan bu akım sonunda, belirli ölçülerde de kalsa tabanı da kapsayacak bir genişlemeye uğrayarak yeni felsefe akımlarının da temelini oluşturmuş sayılabilir.Devlet olgusu başında sadece küçük derebeyliklerini kapsarken bu olgu da zamanla ve özellikle karşılarındaki Osmanlı İmparatorluğu gibi hayali devlerin de zorlaması ile büyümüş ve tekrar Roma İmparatorluğu'ndaki gibi büyük devletler oluşmasına neden olmuştur. Kiliseye başkaldıran ufak tefek halk kitlelerinin işlerine gelmediği zaman bu devletlere de başkaldırması bu çağın doğal neticelerindendir. Her halkın Osmanlı tebaası gibi koyun karakterli olmaması Tanrının bir lütfu olarak kabul edilse gerek.

Sonunda zaten başkaldırıya alışmış bu kitleler ekonomik alanda da devletin belirleyiciliğine başkaldırarak gücün para sahiplerinin eline geçmesini sağladı. Birey kendi gücünün ağırlığını hem hissetmeye hem de hissettirmeye başladı sonunda.

Yani yaşasın ‘’laisser passe laisser faire.’’ Bırakınız geçsinler, bırakınız yapsınlar.

Bunun felsefeye yansıması ise düşünmenin özgürleşmesi, yani aklın liberalleşmesi oldu. O zamanda akıl hem felsefede hem de bilimde güç sahibi oldu. 

Aklın baştacı edildiği yerde sorular başlar. Önce basit sorular, yani;

     Kim, ne, ne zaman ve nerede?

Sonra sorular ağırlaşır:

     Nasıl, kim için, hangi sürede ve -en önemli soru olan- niye?

Bunları cevaplamak kolay iş değildir. Sormak bile kolay iş değildir ki... O zaman düşünce kendini akla dayandırmak zorunda kalır. Yani bir nevi aklın üstünlüğünü kabul eder. Peki akıl önceliği neye ayırır? Siz yaşamınızdaki en basit olguları hiçbir yönleri ile çözememişken göremediğiniz ve anca tasavvur edebildiğiniz şeyler ile mi uğraşırsınız? Akıl önce doğal olayların çözümlenmesini emreder. Bu da bilimin yol almaya başlaması demektir. İnsan doğayı, insan kendini tanıyacak ve bazı açıklamalar ile bazı çözümler üretecektir. O zamanda kendini gaybın düşünülmesine ve doğanın hayran kalınmasına adamış tanrıbilim ile doğa bilimlerinin yolu ayrılacak ve hatta zıtlaşacaktır. Doğa bilimlerinin her kazanımının tanrıbiliminin kaybı olması zamanı gelmiştir. Biri genişledikçe öbürü daralacak ve mevzi kaybedecektir. Artık Tanrıya bu mükemmel akla sahip insanı yarattığı, bu muntazam ve muazzam doğal düzeni yarattığı için inanmak zamanı gelmiştir.

Bilgi en önemli güç olduğunu pratik anlamda kullanılmaya başlaması ile kanıtlayacaktır. Bilek gücü ya da hüner ile birleşmiş kurnazlık bilgi ve deneyimin işbirliğine bu çağdan itibaren yenik düşmeye başlamıştır.

Bu arada tabii bu değişimin de bir günde olup bittiğini sanmayalım. Başlangıçta düşünsel sorunlarda akıla başvurulurken dinsel konularda inanca ve duyunça dayanılır. Ancak gerçeğin aranmasında bağımsız davranılır. Karanlık çağların yerini Eski Yunan düşüncesinin aydın davranış biçimindeki çağ almaya başlar ama, tabii ki hâlâ kontrollü ve hâlâ hafif korkarak. Bu çağı en yalın olarak bilimsel olma çabasındaki çağ olarak betimleyebiliriz.

Bu bir başkaldırış, dedik ama çok da fazla abartmayalım bu düşüncemizi. Sonunda kilisenin ruhu bizi bile heretik olmakla suçlayıverir. Zaten bu modern çağın öncü filozofları da aynen bu şekilde abartmadan davranmış; bir yandan skolastik düşünceyi eleştirirken diğer yandan da eski anlayışların büyük bir bölümünü üstlenmiş ve devam ettirmiştir. Bu dönemin önde düşünürlerinden Bacon, Descartes, Locke, Berkeley ve Leibniz aynı zamanda oldukça dindar birer Hıristiyandırlar.

Daha felsefe dinsizleşmemiştir yani.

Şimdi gelelim Modern Felsefenin dayandığı temellere. Başta da söylediğimiz gibi artık akıl (ratio) ön plandadır, ancak unutulmaması gereken bir diğer olgu da ister istemez deneyim (empiria) olacaktır. Bu dönemin düşünürleri bu iki olgudan hangisine meyletmelerine bakılarak sınıflandırılmışlardır. Yani ya akılcı (ussal) ya da görgücü (empirisist) olarak adlandırılırlar. Gene de tam anlamlandırabilmek için bu konuyu biraz açalım;

1)       Akılcılıkta özellikle vahiy (tanrısal bildiriş) yerine akla dayanarak inanış ve aklı bilginin ölçünü yapan tutum ön plandadır. Zaten Modern adını oluşturan ve diğer düşünüş tarzlarından bu düşünce tarzını ayıran öge de budur. Yani duygu, inanç ve sezgi yerine akıl konmuş ve hem İlk hem de Ortaçağ felsefesi temelleri yadsınmıştır.

2)       Ussalcılık bilgiyi nasıl elde edeceğini açıklarken mecburen duyu yerine evrensel ve zorunlu yargı kavramını getirmiştir. Önermeleri akıl yapar ve gene akıl çeşitli önermeler ve gerçeklikler arasında mantıklı ilişkiler oluşturan bir sistem kurar yaklaşımı ile hareket etmektedir. Bu biraz akılcılığı matematik modellemeye sıkıştırmış gibi duran bir yaklaşımdır elbet. 

3)       İkinci maddenin sonucunda ister istemez can alıcı sorular ortaya çıkmıştır. Bilginin kökeninde duyu ve deneyim yoksa ne vardır o zaman? Akılcılar bu temeli akılda ve aklın zorunlu işleme biçimi olan düşüncede ararlar. Yani tüm bu düşünceler akılda doğuştan (a priori) bulunmalıdır.

İşte burada gelen itirazlar ikinci görüşün oluşmasına neden olur. "Doğuştan gerçeklikler yoktur, tüm bilgiler deneyerek ya da başkalarının deneyimlerinin aktarılmaları ile oluşurlar" görüşü ortaya çıkar. Bu görüş ise görgücülük görüşü olarak adlandırılır. Görgücüler her ne kadar 1. ve 2. maddelerde belirtilen anlamlardaki akılcılık ile ters düşmeseler de, bilginin oluşturulmasında sadece aklı yeterli bulmaz, deneyim hatta duyu algılamasını da kabul ederler.

Bu iki felsefik görüş arası kesin bir sınır ile çizilecek kadar farklılıklar taşımaz ancak gene de temel olarak yukarıdaki varsayımları ele alırsak;

Descartes, Spinoza, Malebranche, Leibniz ve Wolff akılcı, Bacon, Hobbes, Locke, Berkeley ve Hume ise görgücü olarak düşünülebilir.

Sonuçta ne olursa olsun düşüncenin karmaşık zincirleri içerine bir kere girdiğinizde çok da tutarlı olmadıklarını arada bir kıvırttıklarını da unutmamalıyız.

Bu dönem maalesef şakanın felsefeden biraz uzaklaştığı bir dönem. İnsanlar gibi düşünceler de zaman zaman kırıcı olabiliyorlar. Unutulmaması gereken diğer bir olgu ise, Kilisenin hâlâ skolastik felsefe saflarında varlığını elinden geldiğince sürdürme gayretidir.

Önce görgücülerden başlayalım. Özellikle İngilizler bu konuda epey üretken. Zaten Eski Yunanlılardan sonra ilk olarak İngilizler üstün çaba gösteriyorlar felsefe dalında. Anlattığımız Modern Çağ deviniminin de en tipik örneklerinden birincisi sayılabilecek olanı Francis Bacon. Görgücü ama hem Aristoteles'e hem de eski Yunan felsefesine temelden karşı Bacon. Yani bireyin artık kendi başına düşünmesi gerektiği kanısında hazret. Bu fikrinin nedenini de son derece çarpıcı biçimde açıklar. İnsanlık tarihi yaklaşık 2500 yıldır arpa boyu ilerlememiştir. Demek ki bugüne kadar uygulanan yöntemler kökünden yanlıştır.

İşe yeni baştan başlamalı, bilimleri, sanatları ve tüm bilgileri yepyeni temeller üzerinde yapılandırmalıyız. Geçmişin başarısızlığı, geleceğin başarısının garantisidir.

Bacon pratiğin adamıdır. Ancak zamanı buna müsait değildir. O pratiğin önemini kavrar ve sürekli pratikten bahseder ancak kendisi pratiğin içerisinde pek olmaz. Gerçeklik bulunmalı ve insanlığın iyiliği için kullanılmalıdır. Bunu rahatlıkla der ama bilim adamı değildir ve bilime katkısı olmaz.

olmadıkları ve karışıklık yarattıklarını açıklamaya çalışmaktadır.Dördüncü tür ise tiyatro idolleridir. Burada sözcüklerin de ötesine geçilmiş ve kuram ve felsefe yanlışları betimlenmiştir.

İşte idrak bu idollerden temizlenmelidir. İnsanın bilgiye erişirken görevi sözcüklerle boğuşmak değil, doğrudan gerçeğe erişerek doğayı yenmektir. Doğayı yenmenin tek yolu ise onu bilmekten geçer. Bu ise bugünkü (o günkü) tanımlar ve kavramlarla olanaklı değildir çünkü bunlar yanlıştır, yetersizdir. Bu yüzden de temel bozuktur ve üstyapı da doğal olarak sağlam değildir.

Peki bunu nasıl becereceğiz? Onu da kolayca açıklamış üstad. Deneysel ve akılcı becerileri birleştireceğiz. Yöntem olarak da tümevarımı kullanacağız ama bu sefer geçmişteki gibi çocukça sıralamalardan oluşmayacak. Doğada değişmeyen ve doğal devinime katılan gerçek ve bireysel cisimlerden başka birşey olamaz. Soyut kavramlar yerine gerçek cisimlerin üzerine konsantre olmalıyız. Burada yasasını da koyar Bacon ama bilim adamı olmadığı için yasası da pek bilimsel değildir doğrusu. Onun yasasının adı biçim yasasıdır.  Etkin biçimler de sıcak ve soğuktur. Sıcaklık biçimi sıcaklığın yasasıdır. Sıcaklık bu biçime bağlıdır. Bu biçim varsa sıcaklık da vardır. Biçimleri biliyorsanız doğayı da bilirsiniz. Demek ki işimiz biçimi anlamaktan ibaret. Takip edeceğimiz yol da şöyle;

1)       Biçim verildiğinde arkadan nitelik gelir. Biçim ile nitelik ayrılmaz bütün oluştururlar. Bir nitelik ele alındığında ise benzemez tözler bile olsa aynı nitelikte anlaşan tüm bilinen örnekler beraberce irdelenmelidir. Bunlar olumlu örneklerdir.

2)       Biçimi uzaklaştırırsanız nitelik de yok olur. Biz incelememizi yaparken biçimle verili niteliğin bulunmadığı durumları da (olumsuz örnekler) gözden geçirmeliyiz. Böylece sapmaları da bulabiliriz.

3)       Gerçek biçim öyle birşeydir ki, varlığı biçimin kendisinden daha çok nitelikte bulunur. İncelemenin son safhasında ise araştırma nesnemizin az ya da çok olarak içerisine dahil olduğu durumları, ya da bu nesnenin içerisinde az veya çok olarak bulunan diğer biçimlerin karşılaştırmasını yapmalıyız.

Bu yolu aslında yedi maddeden oluşturur Bacon ama sadece bu üç tanesini geliştirir.

Bacon’un felsefe anlayışı ise tamamen aklın üzerine kurulmuştur. Burada kendi yerini kendisinden eski filozofların yerlerine göre belirler. Demokritos nihai nedenler ile uğraşmaz, halbuki gerek Aristoteles gerekse Platon tutup taaa evrenin yaratılışındaki nedenlere kadar giderek ipin ucunu kaçırır ve yaşamla ilgili pratik olgulardan koparlar. Bu nedenle Demokritos'u daha çok benimser.

Bacon insanı incelerken felsefesini bireysel ve toplumsal insan üzerine olarak iki grupta toparlar. Beden ve ruhu incelediği gibi birbirleri ile bağlantılarını da inceler. İlginç olanı insan soyunun sefilliğine özel bir önem vermiş olmasıdır. Bedenin idrak ve idrağin beden üzerindeki etkileri de özel inceleme dallarıdır. Örneğin çılgınlık ve delilik gibi olguları bedenin anlama yetisi üzerindeki etkisi olarak incelemiştir. İnsan ruhunun, ona göre, bir tanrısal (ussal) bir de akıldışı parçası vardır. Tanrısal bölüm tamamen din bünyesi içerinde incelenmelidir ancak ruh buna dahil değildir. Ruh ısı yolu ile inceltilmiş görünmezleştirilmiş ve öncelikle de başa yerleştirilmiş bir cisimdir. Onun incelenmesi dinin işi değildir.

Hızını alamaz Bacon. Sapıttıkça sapıtır.

Ruh hızla hareket eder. Sinirler ruhun otoyollarıdır. Bunaldıkça atardamardaki kan tarafından tazelenir ve onarılır.

Dedik ya bilime azıcık uzak bir arkadaş bu. Ama bayılıyor bilimle oynaşmaya.

Geldik ruhun becerilerine. İdrak, akıl, bellek, hayal gücü (yeniler buna imgelem diyorlar), iştah, irade(bu da istenç) ve mantık ruhun elleştiği konular. Peki o minnacık, ele avuca sığmaz bir soluktan ibaret ruh nasıl oluyorda koskoca bedenlerdeki kocaman hareketleri yaptırabiliyor? Ya da maddedeki ruh nasıl oluyor kocaman kitlelerin hareketlerini sağlıyabiliyor? Bacon herşeye bir algılama gücü atamış. Bir cisim bir başka cismin etkisini algılar, kendine uygun olanını seçer ve uygun olmayanını iter demiş. Kaba saba, ifade bozukluğu çeken, bilimsel olmayan ancak maddenin kütlelerine oranlı olarak birbirlerini çektiklerini kabul eden bir düşünce tarzı.

Alay ederken bile hayran olmamak mümkün değil. Canlı bir doğaya ilişkin Ortaçağ felsefesinden kurtulamıyor ama ufak da olsa başkaldırıyor.

Buraya kadarı insanın kendine ait olanının irdelenmesi. İnsan bir de dışarıdan etkileniyor. Yani toplumsal dürtüler mevcut. Bireysel yani kendi için olan iyilik zaman zaman çakışsa bile genelde toplumsal iyilikten tamamen ayrıdır. Toplumsal iyilik ödevdir ve insanlar ödevden hoşlanmazlar.

Sonuçta Bacon bir evrensel sistem sunmak amacında değildir. Tek istediği temelleri daha sağlam atılmış dolayısı ile de üzerine daha güçü ve daha büyük bir insanlığın yapılandırılabileceği sistemin oluşmasına katkıda bulunmaktır. Böyle bir evren kuramına ulaşabilmek için hem zamanı erken bulur hem de bunun pratik yararı olmadığına inanır.

Din konusunda ise aklını kullanan insanın göreceği şeyleri görür Bacon. Tanrı bilgisi yaratılan şeylerin seyredilmesi ile anlaşılır ancak. Tanrının varlığının kanıtı da yarattıklarıdır zaten. Bu varlıkların incelenmesi ile elde edilen bilgi tanrı tanımazcılığı (ateizm) çürütmeye ve inanç kazandırmaya yeterlidir ama din kurmaya yeterli değildir. Din bilgisi duyular ile de elde edilemez. İlginç bir de benzetme yapar Bacon:

Duyular da güneş gibi dünyanın yüzünü gösterir ama gökyüzünü kapatırlar. Gökyüzünü ancak güneş gittikten sonra görebilirsiniz.

Bu noktadan sonra çuvallar Bacon. Aklını kullanmama zamanı geldiğine kanaat getirir ve iş dine geldiği zaman aklın küçük teknesini terk ederek kilisenin kocaman gemisine binme zamanı geldiğine karar verir. Çünkü rotayı belirleyecek güç sadece Kilise'de vardır. Dinin şarlatanlık olduğunu kabul etmek zor gelmiştir Bacon’a. Bu açığını gene aklını kullanarak bir nebze kapatır Bacon. Kilisenin egemenliğini kabul eder ancak ona tamamen ilgisiz kalır.

Ortada kalmıştır Bacon. İki kilise arasında bi-vaftiz yani.

Haftaya: Modern Felsefe'ye devam...