İstanbul'u Ne Bekliyor?

-
Aa
+
a
a
a

İstanbul'un ve Türkiye'nin modernleşme serüvenleri birbirine bitişik ama bu ilişki kendi içerisinde sancılı karşıtlıklar taşıyor. Daha açık bir deyişle, Türkiye'de siyasal yapının modernleşme dönemleri, İstanbul'da tahrip edici ve taşralaştırıcı bir yankı yaratıyor. Bu ilişkiyi okuyabilirsek yaşadığımız (yaşayacağımız) dönemi de belki daha kolayca anlamlandırabiliriz.

 

Türkiye'nin 1950'den bugüne gelen modernleşme öyküsünü merkez/çevre çatışması üzerinden okuduğumuzda, çevreden gelen siyasal aktörlerin iktidarı devraldıkları dönemlerde özgürleştirici ve modernleştirici bir rol yüklendiklerini görüyoruz. Merkezin ulus/devlet projesinin seçkinci, dışa kapalı ve buyurgan bir yapıyı hakim kılmasına karşı, çevreden yükselen muhalif dinamikler, dışa açık, özgürleştirici ve demokratik bir program getiriyorlar. Özellikle iktidarlarının başlangıç yıllarında, bu programın uygulamaya konduğunu ve Türkiye'nin modernleşme sürecinde temel kırılma noktalarının yaşandığını söyleyebiliriz. Tabii şunu da belirtmek gerek: "Çevre"den gelenler bir yandan merkezi dönüşüme uğratırken kendileri de değişiyor ve bir süre sonra yeniden ürettikleri "merkez"de "statu quo"nun yeni sahipleri haline geliyor. Bu da yeni merkez/çevre çatışmaları üretiyor ve dönüşüm yeni kırılma noktaları yaratarak kendini sürdürüyor. Buna Türkiye'nin "modernleşme diyalektiği" demek pek yanlış olmasa gerek.

 

Bu kırılma dönemlerinde, çevreden gelen siyasal aktörlerin merkezi değiştirme/dönüştürme isteği eylem bağlamını yalnızca Ankara'nın kurulu düzeniyle sınırlamıyor, iktidar alanını daha geniş bir mecraya taşımanın yollarını arıyor. İşte tam bu noktada gözler İstanbul'a çevriliyor, çünkü modernleşme dinamikleri İstanbul'da, hem de iktidarı "muktedir" olmaya götürecek denli önemli bir merkez. İşte, İstanbul'a en radikal müdahalelerin bu dönemlerde yapıldığını görüyoruz. Ne ki çevrenin merkeze taşıdığı yeni aktörler için, İstanbul'un tarihi, belleği, kimliği, kentsel yapısı hiçbir şey ifade etmiyor. Ne o bilgiye sahipler, ne de İstanbul mekânına ilişkin yaşantı birikimine. Sonuçta "statu quo"yla girdiği çatışmada özgürleştirici bir rol yüklenen "yeni iktidar", İstanbul'a yöneldiğinde tahrip edici ve taşralaştırıcı bir güce dönüşüyor.

 

İstanbul'a yapılan bu müdahalelerden ilki 1950 dönüşümünün ardından ortaya çıkıyor. Aslında Prost planının izinden giden, ama Menderes'in bizzat başında durarak yönlendirdiği ve yönettiği 1957 imar hareketi, ardında, İstanbul'un Haçlı seferlerinden sonra yaşadığı en büyük tahribatlardan birini bırakıyor; Menderes'in kendi belirlediği ölçülerde açılan yeni yollar için, kent dokusunun belirli bölümleri kazınarak yok ediliyor, sayısız tarihi yapı ya ortadan kaldırılıyor ya da yeni bir yere taşınarak kentsel bağlamla ilişkisi değiştiriliyor. Tarihi yarımadayı kuşatan deniz surlarının önüne sahil yolu yapılarak surlar geri dönüşsüz bir biçimde tahrip ediliyor ve kentin denizle kurduğu özgün ilişki ortadan kaldırılıyor.

 

1980'lerin Özal iktidarı da, yine çevrenin modernleştirici bir programla merkeze yerleştiği yeni bir dönemi oluşturuyor. Bu yılların İstanbul operasyonunu ise döneme adını veren Dalan yönetiyor. İstanbul'u Orta Doğu'nun finans-kapital merkezine dönüştürme "vizyon"unun biçimlendirdiği bu dönem, sonuçta kentin en fazla yara aldığı toplu müdahalelerden birine sahne oluyor. Boğaz hem vahşi bir yapılaşmanın altında eziliyor, hem de kazıklı yollarla denizden koparılıyor. Haliç kıyılarındaki tarihi doku parklara çevriliyor, Tarlabaşı'ndaki tarihi doku ise yerini yola bırakıyor. Dalan döneminde, kentin kara surlarına depremlerin veremediği tahribatı, sözde restorasyonlar veriyor; Galata Köprüsü yok ediliyor; kimi kez şaibeli izinlerle inşa edilen, tarihi yapıların, sarayların üzerine karabasan gibi çöken çok katlı oteller İstanbul'a 1980'lerin damgasını vuruyor.

 

Evet, içinde bulunduğumuz dönem de, yine Türkiye'nin modernleşme sürecindeki temel kırılma noktalarından birini gösteriyor. Yine "çevre" modernleştirici bir dinamik olarak iktidarda, merkeze ve "statu quo"ya karşı bir dönüşüm mücadelesi veriyor, yani özgürleştirici ve demokratikleştirici rolünü oynuyor. Kendilerinin dile getirdiği "sessiz devrim" deyişi abartılı gözükse de, Türkiye modernleşme serüveninin en önemli dönemeçlerinden birini yaşıyor. İşte bu yüzden, İstanbul'u da büyük müdahalelerin beklediğini tahmin etmek zor değil. Belirtileri de adım adım ortaya çıkıyor: Bir yandan Haydarpaşa çevresini Manhattan'a dönüştürme projesinden, Boğaz'ın kuzeyinden geçecek 3. köprüden söz ediliyor, bir yandan da Belediye Başkanı, Sivriada'ya 110 metre yüksekliğinde bir semazen heykeli dikeceklerini, Leonardo da Vinci'nin köprü projesini "çağdaş bir tasarımla" Haliç'e inşa edeceklerini açıklıyor. Yani bu kez, taşralaştırıcı operasyonun simgesel gücü, İstanbul'u bekleyen büyük tahribata eşlik edecek gibi gözüküyor.